مستحبات سفر
برخى از مستحبات، در سفر اهمیت ویژهاى مىیابند، از آن جمله است نماز شب. روایات و سفارشهاى بى شمارى كه در فوق العادگى این امر مستحب وارد شده به قدرى است كه خود نیاز به تألیف جداگانهاى دارد. لیكن در این نوشتار به این مقدار اكتفا مىشود كه حضرت زینب علیهما السلام در همه مدتى كه با كاروان كربلا در راه بودند، حتى بعد از شهادت حضرت سیدالشهداء علیه السلام، هیچ شبى نماز شب خود را ترك نفرمودند. نقل است كه حضرت در راه كوفه و شام نیز بعد از تحمل آن اندازه مصیبت و مرارت نماز شب خود را نشسته اقامه مىكردند، و هرگز ناملایمات راه، ایشان را از انجام این مستحب ویژه باز نداشت.
به هر روى، هر امر مستحبى كه در حضر وارد شده، در سفر اهمیت و پاداش ویژهاى خواهد داشت. زیرا انسان مسافر با پرداختن به مستحبات، نشان مىدهد كه در همه حال و همواره به یاد خداست. در واقع سفر، محك و معیارى روشنى است براى آن كه انسان پایبندى و تعهد خود را به تكالیف دینى اعم از واجب و مستحب، نشان دهد، آرى: �خوش بود گر محك تجربه آید به میان�. در باب مستحبات سفر، بیش از این نمىتوان گفت كه بسیارى از امور مستحب در سفر نیز به استحباب خود باقى است و قطعاً اجر و پاداش بیشترى خواهد داشت. زیرا آنچه در حضر صورت مىگیرد، با امكانات بیشترى است و در سفر وقت و موقعیت براى مستحبات كمتر مىشود. پس اگر مسافر از همین وقت اندك و موقعیت ویژه، سود جوید همه جا را خانه دوست و دیار یار مىداند:
روزه مسافر و احکام آن
یكى از واجبات بسیار با اهمیت در شریعت اسلام، روزه ماه مبارك رمضان است. خداوند در قرآن كریم مىفرماید: یا أیها الذین آمنوا كتب علیكم الصیام كما كتب على الذین من قبلكم تتقون (بقره/183)
یعنى نوشته شده است (واجب است) بر شما مؤمنان روزه، همان گونه كه بر كسانى كه پیش از شما بودند، نوشته شد. با همه اهمیت و ویژگى روزه در میان احكام شرعى، مسافر نه تنها از این تكلیف سنگین معاف است، بلكه روزه بر او حرام شمرده شده است. كسى كه به علت سفر، از انجام این فریضه بزرگ الهى، محروم شده، مىباید پس از آن كه مسافرت خود را به اتمام رساند، قضاى آن را به جا آورد. حتى مىتوان از سفر براى فرار از روزه نیز استفاده كرد، زیرا روزه یك واجب شرعى است و تنها از طریق شرعى مىتوان از آن معاف شد. این نوع افطار كه جنبه شرعى دارد، براى كسانى كه به دلایلى نمىتوانند یا نمىخواهند همه ماه مبارك رمضان و یا بعضى از روزهاى آن را روزه بگیرند، هیچ منع شرعى ندارد.
مسائل روزه در سفر
مسائل مهمى كه مربوط به روزه مسافر است غیر از آنچه در مسائل قبل گذشت، بدین قرار است:
1 - مسافرى كه باید نمازش را شكسته بخواند، چنانچه قبل از ظهر از شهر خارج شده باشد، بعد از حد ترخص باید روزهاش را نیز افطار نماید و بعد از ماه مبارك و اتمام سفر آن را قضا كند. اما اگر مسافرى در ماه مبارك رمضان، بعدازظهر سفرش را آغاز نماید، دیگر نمىتواند افطار كند، بلكه باید آن روز را همچنان روزه باشد، زیرا این رخصت و مجوز مخصوص كسانى است كه قبل از زوال ظهر از موطن خود خارج مىشوند. از این رو كسانى كه بعدازظهر از شهر خارج مىشوند، چنانچه قبل از غروب افطار نمایند، علاوه بر قضاى آن، باید كفاره آن را نیز بپردازند.
2. اگر مسافرى قبل از ظهر به وطن یا محلى كه مىخواهد ده روز در آنجا بماند رسید، باید آن روز را روزه بگیرد، البته اگر قبل از آن عملى كه مبطل روزه است، از وى سر نزده باشد. اما اگر قبل از رسیدن به مقصد، كارى كه روزه را باطل مىكند (از قبیل خوردن و آشامیدن و غیره) از او صادر شده باشد، دیگر نمىتواند آن روز را روزه بگیرد، بلكه باید بعد از ماه مبارك، آن را قضا نماید.
3. اگر كسى در شهرى پس از رؤیت هلال شوال (شب عید فطر) به شهر دیگرى سفر نماید كه در آنجا هلال ماه رؤیت نشده و شب آخر ماه رمضان محسوب مىشود، وى نیز باید مطابق مردم آن دیار، این روزه را روز آخر ماه رمضان محسوب نموده و روزه بگیرد.
4. مواردى كه روزه براى مسافر نه تنها حرام نیست بلكه واجب یا جایز است، از جمله آن موارد:
الف. روزه نذرى كه مقید به سفر باشد، لذا واجب است در سفر طبق نذر خود روزه بگیرد.
ب. سه روز، روزه بدل از قربانى حج، یعنى كسى كه در حج قربانى نداده است، واجب است و در سفر حج سه روز و پس از بازگشت به وطن، هفت روز روزه بگیرد.
ج. سه روز روزه در مدینه براى قضاى حاجت، براى مسافرین مستحب است.
د. و موارد دیگر.
مسائلی در نماز مسافر
1 - اگر شخص مىداند، مسافر است و مىداند كه نماز مسافر، شكسته است، در عین حال نماز را عمداً یا سهواً، تمام خوانده است، نمازش باطل است و باید به صورت شكسته (یعنى دو ركعتى) اعاده نماید (دوباره بخواند)، و اگر خارج از وقت متوجه شد، باید به صورت شكسته قضا نماید. 2. اگر شخص مىداند مسافر است، اما نمىداند كه نماز مسافر شكسته است، اعاده آن واجب نیست، نه در وقت، و نه در خارج از وقت.
3. اگر شخص، مسافر است و مىداند حكم مسافر قصر است، اما خصوصیات آن را نمىداند، مثلاً نمىداند كه اگر شغلش سفر باشد، وقتى در وطن ده روز بماند، باید در سفر اول شكسته بخواند، در این صورت اگر نمازش را تمام خوانده است، باید به صورت شكسته در وقت اعاده و در خارج وقت قضا نماید.
4. اگر حكم نماز مسافر را مىداند، اما نمىداند كه هشت فرسخ را طى كرده و نمازش را تمام خوانده است، سپس متوجه شود كه مسافر بوده و هشت فرسخ را طى كرده است، در این صورت باید نمازش را شكسته در وقت اعاده و در خارج وقت قضا نماید.
5. اگر شخص مىداند كه نماز مسافر شكسته است، اما فراموش كرده كه خودش مسافر است و به این خیال كه در سفر نیست نمازش را تمام خواند، بعد متوجه شد كه مسافر است، در این صورت اگر در وقت است، باید نمازش را به صورت شكسته اعاده كند. ولى اگر بعد از وقت به یاد آورد كه مسافر است، قضا ندارد.
6. كسى كه در وطن نمازش را نخوانده است، باید قضاى آن را تمام به جا آورد، هر چند در سفر باشد. و كسى كه در مسافرت نماز را به جا نیاورده، باید قضاى آن را شكسته بخواند، هر چند در وطن خود باشد.
7. اگر كسى نمازش را در وطن به جا نیاورد، تا وقت گذشت و نماز قضا شد، سپس با هواپیما به نقطه اى سفر كند كه در آنجا هنوز وقت آن نماز باقى است مثل كسى كه نماز صبح او در تهران قضا شده باشد و با هواپیما قبل از طلوع آفتاب به تركیه برسد نماز قضاى این شخص به ادا تبدیل مىشود و باید نماز صبح را در تركیه به قصد ادا به جا آورد.
8. اگر كسى نماز ظهر و عصر را بخواند و بعد با هواپیما به نقطهاى برسد كه هنوز ظهر نشده است، لازم نیست دوباره نماز ظهر و عصرش را بخواند.
9. اگر كسى با هواپیما به طور عمودى به اندازه چهار فرسخ پرواز كند، نماز و روزهاش قصر مىشود.
10. چنانچه كسى با سفینه فضایی، مسافرت كند و از حوزه جاذبه زمین خارج گردد و بى وزن شود، در صورتى كه بتواند بر سطح داخلى سفینه یا موشك قرار گیرد و پاهاى خود را به كف آن بگذارد، باید با رعایت جهت قبله، نمازش را بخواند و در هیچ حالى نماز و جهت قبله، یا جهت نزدیك به قبله، نباید ترك شود.
11. مسافرین فضایى كه ممكن است در یك شبانه روز چندین بار به دور زمین گردش كنند و در هر دور یك شبانه روز برایشان تحقق یابد، تنها پنج نماز مطابق شبانه روز زمین بر آنها واجب است. ولى باید طلوع و غروب را نسبت به طلوع و غروب خود رعایت كنند، یعنى نماز صبح را قبل از یكى از طلوعها و ظهر و عصر را بعد از نیمه روز یكى از روزها و مغرب و عشاء را در یكى از شبها بخوانند. یا مىتوانند نماز ظهر را بعدازظهر یك روز و نماز عصر را بعدازظهر روز دیگر و همچنین نماز مغرب را در یكى از شبها و نماز عشا را در شب دیگر بخوانند.
12. اما از آنجا كه معمولاً براى هر حكمى، استثنایى است وجوب قصر نماز مسافر نیز از این قاعده مستثنا نیست، به طورى كه دانشمندان و فقهاء شیعى همگى بر این عقیده هستند كه هر مسافرى در چهار مكان، مختار است كه نماز خود را به قصر یا تمام بخواند:
1. مسجد الحرام، 2. مسجد النبى در مدینه، 3. مسجد كوفه، 4. نزد قبر مطهر حضرت سیدالشهداء علیه السلام.
سفر و حضر احکامی دارد
سفر و حضر دو بخش از زندگى انسان هاست كه براى خود احكام و مسائلى جداگانه دارند. هیچ مسلمانى در هیچ مرحلهاى از زندگى خود، رها شده و بى تكلیف نیست و از این قاعده، سفر را نیز نمىتوان استثنا كرد. سفر و مسافرت را نمىتوان بهانه گریختن از احكام خداوندى قرار داد، زیرا آنچه بر انسانها واجب است، جز به انجام تكلیف، ساقط نمىشود. پیشوایان دینى ما، آن چنان به انجام فرایض و اهتمام به احكام الهى، چه در سفر و چه در حضر سفارش بلیغ نمودهاند كه راه را بر هر گونه فرار و بهانه جویى مىبندد. این روایات و سفارشات به اندازهاى است كه نقل اندكى از آنها نیز رسالهاى جداگانه مىطلبد. بنابراین براى رعایت اختصار از نقل روایات احكام صرف نظر مىكنیم و تنها به ذكر مسائلى ضرورى براى مسافر اكتفا مىنمائیم.
كسى كه شغل او سفر باشد مانند راننده، خلبان و امثال اینها، در غیر سفر اول باید نماز را تمام بخواند و روزهاش را (اگر ماه رمضان است) بگیرد و در سفر اول اگرچه طول هم بكشد نمازش شكسته است.
مسافر كیست؟
مسافر در فقه اسلامى به كسى گفته مىشود كه حداقل هشت فرسخ از وطن خود دور شده باشد، و یا چهار فرسخ راه از دیار خود دور شود و چهار فرسخ برگردد. بدون اقامه ده روز در میان، چنین شخصى مسافر نامیده شده و احكام ویژهاى دارد.
پارهاى از احكام مسافر بدین قرار است:
- تبدیل نمازهاى چهار ركعتى به دو ركعتى
- اسقاط نافلههاى ظهر و عصر همچنین عشاء (بنابر قولى)
- افطار روزه، هر چند در ماه مبارك رمضان
موارد استثناء در احكام مسافر
الف: كسى كه براى كار حرام سفر كند باید نماز را تمام بخواند و روزهاش را (در ماه رمضان) بگیرد، و همچنین كسى كه سفر او حرام است - مثل اینكه سفر برایش ضرر داشته باشد یا زن بدون اجازه شوهر سفر رود (در غیر سفر واجب) و یا فرزند، سفرش سبب اذیت پدر و مادر باشد (در غیر سفر واجب) - در چنین سفرى نماز تمام است و روزهاش را در ماه رمضان باید بگیرد.
ب: كسى كه شغل او سفر باشد مانند راننده، خلبان و امثال اینها، در غیر سفر اول باید نماز را تمام بخواند و روزهاش را (اگر ماه رمضان است) بگیرد و در سفر اول اگرچه طول هم بكشد نمازش شكسته است.
ج: كسى كه شغلش سفر نیست ولى محل كارش در شهر دیگرى است و همواره در محل خود و آن شهر رفت و آمد مىكند مثل پیشهوران سیار، معلمانى كه محل كارشان ثابت نیست و كارگرانى كه به شهر دیگرى جهت كار سفر مىكنند و امثال اینها، نمازشان تمام است و روزهاشان را باید بگیرند (امام خمینى (ره) در این مورد مىفرماید: نمازشان را شكسته بخوانند و روزهاشان را نگیرند).
د: مسافرى كه قصد دارد ده روز پشت سر هم در یك محل بماند باید نمازهاى خود را در آن محل تمام بخواند و روزهاش را اگر در ماه رمضان است بگیرد.
ه: كسى كه بعد از رسیدن به هشت فرسخ و بیشتر، سى روز در محلى بماند و مردد باشد، باید نماز را شكسته بخواند؛ ولى پس از سى روز باید نماز را تمام بخواند و اگر ماه رمضان است روزهاش را بگیرد.