کشورهایی که در نیمکره شمالی زمین در عرض جغرافیایی ۱۵تا ۴۵ درجه واقع شدهاند، در نوار خشک یا بیابانی کره زمین قرار دارند (مانند: ایران، عربستان، صحرای آفریقا، امارات متحده عربی و غیره) زیرا در این عرض جغرافیایی «هوای پرفشار مجاور حارهای» حاکم است. این هوای پرفشار با دو اثر و ویژگی خود به هر منطقهای که بوزد، مانع بارندگی میشود: پراکنده کردن هوا و ندادن امکان صعود به آن. بهطور کلی اینطور میتوان گفت، آن هوایی ایجاد بارندگی میکند که ناپایدار باشد یعنی امکان صعود را داشته باشد، سرد بشود تا ذرات ابر بتوانند سرانجام به صورت ریزشهای جوی (باران، برف و تگرگ) به سطح زمین بریزند. هوای پرفشار چنین امکانی را نمیدهد. کشور عزیزمان (ایران) که تقریباً در عرض جغرافیایی ۲۵تا ۴۰درجه شمالی قرار دارد، درست در داخل یا بهتر بگوییم در مغز و هسته این عرض جغرافیایی بوده و لذا تحت تأثیر شدید هوای پرفشار مجاور حارهای واقع شده است و لذا میبایست سراسر آن دارای آب و هوای خشک و بیابانی و فقیر از لحاظ بارندگی میشد، مانند: امارات متحده عربی و دیگر شیخنشینهای خلیج فارس، عربستان، صحرای آفریقا و غیره. اما خوشبختانه، در طول دوره زمین ساختی یا تکامل کره زمین در محدوده کشور ما، دو پدیده اتفاق افتاده یا عوارض طبیعی به وجود آمده که در بسیاری از مناطق آن، اثر بسیار نامطلوب هوای پرفشار مجاور حارهای و نیز بادهای آلیزه که آن هم در همین عرضهای جغرافیایی باعث خشکی آب و هوا میشود، از بین رفته و ایران دارای انواع یا تیپهای مختلف آب و هوا و از این لحاظ یک کشور تقریباً استثنایی در جهان شده است. یکی از این دو پدیده خشک شدن دریاها ولی باقی ماندن دو دریا در شمال و جنوب کشور است (دریای خزر در شمال، خلیج فارس و دریای عمان در جنوب) و دیگری، چین خورده و کوهستانی شدن قسمت اعظم آن است.
● منابع طبیعی تجدید شوند (کویرها یا نمکزارها و ماسههای بادی)
در مناطق دشتی بویژه نواحی خشک و بیابانی، منابع طبیعی تجدید شوند یا معادن تجدیدپذیر بسیاری در مساحت و قطعات کوچک و بزرگ وجود دارند، مانند انواع نمکهای انواع کویرها (نمکزارها) یا ماسههای بادی به صورت رشته تپههای طولی شکل به هم پیوسته که طول آنها تا ۲۰۰کیلومتر و ارتفاع آنها «ماسه بادی انباشته شده» تا ۴۷۵متر هم میرسد، مانند ماسهها یا رشتهتپههای ماسهای واقع در شرق لوت که به ریگ یلان معروف است و همینطور دیگر رشتهتپههای ماسهای به هم پیوسته کشور مانند ریگ جن (در جنوب دشت کویر)، ریگ شتران(بین طبس و یزد) ریگ دهلی (سرراه بم به سمسور در بلوچستان) ریگ اسپکه در بلوچستان، ریگ کاشان (آران و بیدگل) و دیگر رشتهتپههای ماسهای طولی (ریگها). اما در مناطق مختلف خشک و بیابانی دیگر انواع تپههای ماسهای به اشکال مختلف (هلالی شکل، شمشیری شکل و غیره) وجود دارند که هم از اشکال زیبا برخوردارند و هم تمام نشدنی (منابع طبیعی تجدید شونده)اند زیرا جایگزین میشوند، یا از بین نمیروند. تپههای ماسههای بادی، هم زیبا هستند و هم موارد استعمال گوناگون دارند. تاکنون حدود ۲۰مورد استفاده از ماسه بادی کشف شده است. بنابراین، ماسههای بادی هم از منابع مهم اقتصادی (منابع طبیعی تجدید شونده) و هم از عوامل مهم و اشکال زیبای جاذبه توریستی هستند، ضمن آن که تپههای ماسهای محل اسکی بیابانی نیز هستند.
در نواحی خشک کشور، انواع مختلف کویرها (نمکزارها) وجود دارند که تمام نشدنی (تجدیدپذیر) هستند (برخلاف معادن نمککوه (گنبدهای نمکی) که تمام شدنی (ثروتهای طبیعی) هستند. کویرها یا نمکزارها از انواع مختلف املاح و به اشکال گوناگون و قطعات مختلف در مناطق مختلف کشور ما وجود دارند، که آنها را براساس شکل ظاهری (اشکال قشرهای نمکی و نوع نمک) نامگذاری کردهایم، مانند: کویرهای قشری که دارای املاح کلرورسدیم هستند، کویرهای چریه که دارای املاح کلرور کلسیوم و کویرهای متورم یا پف کرده، که دارای املاح سولفات سدیوم هستند و شورهزارها که دارای املاح نیترات پتاسیوماند.
کویرها(نمکزارها) مانند ماسهزارها، ضمن آن که به دلیل داشتن مناظر گوناگون و زیبا از جاذبههای مهم توریستی به شمار میروند با داشتن انواع مختلف املاح، از مهمترین منابع اقتصادی (منابع طبیعی تجدیدپذیر) نواحی خشک کشور هستند زیرا هر یک از انواع املاح کویرها، موارد استعمال گوناگون دارند، به عنوان مثال سولفات سدیوم برای تهیه مواد شوینده، شیشهسازی، کاغذسازی و چندین مورد دیگر استفاده میشود. با احیاء کردن سولفات سدیوم به سولفید سدیوم به روش خیلی ساده، از این ماده بسیار باارزش، برای استخراج فلز از سنگ (سنگ آهن، سنگ مس و غیره) استفاده میشود. از کلرور سدیوم برای مصارف خوراکی انسان و حیوان (نمک طعام) و نیز استخراج نفت و همچنین تولید محصولات پتروشیمی استفاده میشود. کلرور کلسیوم، جاذبالرطوبه است که دهها موارد استعمال دارد و خلاصه از نیترات پتاسیوم هم به عنوان یک کود ازته طبیعی استفاده میشود و هم برای تهیه باروت و دیگر مواد احتراقی، مورد استفاده قرار میگیرد.
بنابراین، کویرها (نمکزارها) برخلاف گذشته که اگر در هر منطقه وجود داشت، نشان از شوم و بدبخت بودن آن منطقه بود، امروزه نشانه خوششانسی و مایه توسعه و ترقی هر کشور و منطقه به شمار میروند، زیرا در گذشته که فعالیتها بیشتر براساس کشاورزی و دامداری استوار بود، کویرها به دلیل متراکم بودن نمک در آنها و غیرقابل کشت و زراعت بودن، نه تنها فایدهای نداشتند و مورد استفاده قرار نمیگرفتند، بلکه با بالا آمدن سطح آب زیرزمینی در این عرصهها، موجب بالا آمدن زه آب شور و کویری شدن زمینهای اطراف خود نیز میشدند. روی همین اصل، تمدنهای کشاورزی مفلوک روستاهای کوچک و فقیری که در این سرزمینهای با آب و خاک شور به وجود آمده بودند، به تدریج با پیشروی آب شور و شورتر و سرانجام کویری شدن اراضی زیر کشت ساکنان این مناطق، روستاها را ترک کرده به دیگر مناطق کشور مهاجرت کردند و به این ترتیب، تمدنهای کشاورزی نیز نابود شدند. اما امروزه از برکت پیشرفت علم و تکنولوژی، میتوان از انواع املاح، انواع کویرها بهرهبرداری کرد و چنانچه با یک برنامهریزی صحیح از آنها استفاده شود، تأثیر به سزایی دراقتصاد منطقه وکل کشور هم از لحاظ اشتغال زایی و هم بالا رفتن سطح زندگی مردم خواهد داشت و شهرهای صنعتی، زنجیروار به دور کویرها ایجاد خواهند شد وتمدن صنعتی پیشرفته به جای تمدن مفلوک کشاورزی درگذشته به وجود خواهد آمد.
● کویرها و بیابانهای ایران (به عنوان عوارض طبیعی نامساعد) از جاذبههای مهم توریستی
... کویرها و بیابانها فواید دیگری هم دارند که شاید بتوان گفت مهمتر و اقدام دراین زمینه، اقتصادیتر و اولیتر است، برای این که هزینه کمتری را هم دربرخواهد داشت و آن استفاده از کویرها (نمکزارها) و بیابانها به عنوان جاذبههای مهم توریستی کشور است. درست است که کشور ما با داشتن دریاهای گوناگون و زیبا در شمال و جنوب کشور و جنگلهای متنوع درمناطق مختلف، درههای سرسبز و ارتفاعات پوشیده از گیاه و رودهای خروشان و چشمه سارهای پر آب و آب معدنیهای متنوع فراوان و عرصههای پوشیده از گلهای الوان و نیز حاوی انواع حیات وحش از لحاظ طبیعی یکی از مناطقی درجهان است که دارای انواع جاذبههای توریستی است، اما کویرها و بیابانهای ایران دارای ویژگی خاصی هستند. حتی مواردی از آنها، منحصر به فرد بوده و دردیگر کشورهای جهان نمونه آنها مشاهده نمیشود. لذا، ضمن آن که برای هر فرد ایرانی جالب هستند، برای توریستهای خارجی به ویژه آنان که با کویر و بیابان و علوم مربوط به آن سروکار دارند (کویرشناسان و بیابان شناسان) بسیار جالب و ارزشمندند، هرچند به ظاهر از عوارض طبیعی نامساعد برای کشاورزی و دیگر بهرهبرداریهای مستقیم از آن به حساب میآیند.
● خلاصهای از جاذبهها و زیبائیهای کویر و بیابان:
▪ کویرها (نمکزارها)
هرکشوری که دارای نمکزار است، برای آن اسمی دارد. به عنوان مثال در زبان عربی به نمکزار«سبخ» )Sabakh( میگویند که جمع آن میشود «سبخاء» و به بیابان هم «صحرا» میگویند. ما درایران به نمکزار «کویر» میگوییم.
تعریف کویر: کویر به زمینی گفته میشود که آنچنان تحت تأثیر نمک است(نمک در سطح یا نزدیک سطح آن متمرکز شده) که قابل رویش برای گیاهان (حتی پسته، خرما، جو و غیره که به شوری و قلیایی مقاوم هستند) نیست. اما امکان دارد که میزان املاح آن به حدی باشد که گیاهان غیرزراعی ولی مقاوم به شوری و قلیایی (مانند گز،خارشتر، اشنیان، نی و غیره) بتوانند درآن برویند. دراین صورت، کویرهای گیاهدار یا مراتع کویری خوانده میشوند که درواقع منابع طبیعی، تکثیر شونده مناطق خشک هستند (همان گونه که جنگلها، منابع طبیعی تکثیر شونده مناطق مرطوبند). اما اگر مقداری املاح محلول خاک از یک حدی تجاوز کند( از سه درصد و یا هدایت الکتریکی مخصوص آن از ۴۳ میلی موس بر سانتیمتر ) دیگر هیچ گیاهی قادر به روییدن درآن نیست (حتی گیاهی به نام «شور» Salzola که مقاومترین گیاه به شوری است) دراین شرایط،کویرها یا نمکزارهای فاقد گیاه ولی دارای قشر نمکی (کویرهای واقعی) به وجود میآیند که باید از املاح آنها استفاده کرد و این رو، نگارنده معتقد است. کویرها (نمکزارهای فاقد گیاه) منابع طبیعی تجدید شونده یا قابل تجدید مناطق خشک هستند (درحالی که کویرهای دارای گیاه، منابع طبیعی تکثیر شونده مناطق خشکاند.
در اینجا از جاذبهها و زیباییهای کویرها، چه کویرهای گیاهدار و چه کویرهای فاقد گیاه، به عنوان یکی از بهترین جاذبههای توریستی کشور ما ونیز در جهان صحبت میکنیم.
الف) درباره کویرهای گیاهدار
در مناطق مختلف کشور (نیمه خشک، خشک، نیمهبیابان و بیابان) چندین قطعه کویر (نمکزار) داریم که تعداد آنها به حدود ۴۵-۵۰ قطعه میرسد، مانند: کویر آذربایجانشرقی (معروف به کویر کبودان)، کویر اراک (معروف به کویر میقان) کویرهای منطقه قم و چندین قطعه کویر در مناطق خشک مانند کویر بجستان و کویر خواف و کویر جاجرم خراسان. اما بزرگترین کویر (نمکزار) ایران، کویر مرکزی یا دشت کویر ایران است. همچنین در نواحی نیمهبیابانی مانند یزد، پنج قطعه کویر (نمکزار) داریم مانند کویر ابرقو، کویر مروست، کویر سیاهکوه و غیره و حتی در بیابان لوت نیز، کویر یا نمکزار وجود دارند که به کلی فاقد گیاه هستند.
کویرهای گیاهدار، یا اطراف کویر مرکز ایران ضمن آنکه مراتع کویری یا منابع طبیعی تکثیرشونده هر منطقه و کشور به حساب میآیند، دارای جاذبه توریستی جالب توجهی نیز هستند زیرا در آنها انواع مختلف گیاهان میرویند که بخصوص در فصل بهار بعضی از آنها دارای گلهای بسیار زیبا هستند، مانند انواع گزها که دارای انواع گلهای بنفش رنگاند که توأم با رنگهای متنوع اندام انواع گیاهان، منظره بسیار جالب و دیدنی دارند. کویرهای گیاهدار تقریباً مانند جنگلها که در فصل پاییز خیلی زیبا هستند در فصل بهار زیبا و دیدنیاند. لذا، در این فصل باید از جاذبههایی برای جلب توریست و ترتیب دادن تورها استفاده کرد. استفاده از این عرصهها به عنوان چراگاه، یعنی وجود و پخش بودن حیوانات بویژه شتر در آنها، منظره بسیار زیبایی به این کویرها میبخشد، بخصوص عصرها.
ب) کویرهای فاقد گیاه
هرقدر منطقه از لحاظ آب و هوا خشکتر و گرمتر باشد، تعداد گیاهان آن کمتر است. به عبارت دیگر، از مناطق نیمهخشک (به عنوان مثال آذربایجان و اراک) به مناطق خشک و بیابانی (مانند بیابان لوت) از گیاهان کویر کاسته شده و بر سطح کویرهای فاقد گیاه اضافه میشود. بهطوریکه در بیابان لوت، هر قطعه که کویری است، فاقد گیاه است در دشت کویر یا کویر مرکزی، اطراف آنکه به دلیل نفوذ آب زیرزمینی به آن منطقه و نیز جاری شدن آبهای سطحی به آنجا، تا حدودی رطوبت خاک بیشتر است، کویرها، گیاه دارند اما قسمت مرکزی آن به کلی فاقد گیاه ولی دارای انواع مختلف کویرها با قشرهای نمکی متنوع بوده که همچون گلهای یک قالی زیبا و متنوع هستند. انواع نمکها با بلورها و اشکال مختلف، زیبایی خاصی به هر قسمت از سطح کویرهای فاقد گیاه میبخشند. بهترین موقع برای دیدن این کویرها و ترتیب دادن برنامه گردشگری برای آنها، اواخر تابستان و فصل پاییز قبل از آغاز بارندگی است زیرا در طول دوره خشک و گرم تابستان املاح در سطح زمین تجمع کرده و بلورهای مختلف نمک با اشکال مختلف و زیبا، جلوهای بسیار زیبا میبخشند.
خلاصه هر کویر (نمکزار) ایران در مناطق مختلف دارای ویژگیهای خاص آن شرایط اقلیمی و خاکی آن منطقه است. به عنوان مثال کویر حوض سلطان، خصوصیتی دارد که دیگر کویرها ندارد (باتلاقی شدید است) کویر ساغند یزد با کویر ابرقو و مروست، تفاوت دارد. کویر اراک (میقان) با کویر آذربایجانشرقی (با آنکه هر دو در مناطق نیمهخشک واقع شدهاند) ولی به کلی با هم متفاوتند و همه زیبا هستند.
▪ بیابانها
بیابان که عربها به آن «صحرا» میگویند به سرزمین وسیعی گفته میشود که از لحاظ بارندگی بسیار فقیر است و امکان دارد که در طول یک سال یا سالها در آن بارندگی صورت نگیرد. و بارش چندین سال آن، ظرف چند روز یا چند ساعت ببارد. (بیابانهای واقعی، مانند بیابان لوت ایران، صحرای آفریقا، و بیابان آتاکاما در آمریکای جنوبی که ۲۹سال در آن بارندگی صورت نگرفته است: از سال ۱۸۳۲ تا ۱۸۵۳)، یک چنین سرزمینی از لحاظ آب و پوشش گیاهی بسیار فقیر و یا مساحتهای وسیعی از آن به کلی فاقد گیاه است، مانند بیابان لوت ایران. در این سرزمین (بیابان لوت) سالها باران نمیبارد و آب جاری شیرین ندارد و آب آن محدود میشود فقط به پنج چشمه کوچک که آب تمامی آنها، کم و شور است. همچنین یک رود دایمی دارد که نیز آب آن شور است و در آخر، براثر تبخیر شدید به معدن نمک تبدیل میشود. لذا، این بیابان (به جز یک منطقه کوچک در لوت جنوبی معروف به شاهرخآباد) به کلی برای کشاورزی مناسب نیست.
اما چون سالها در آن بارندگی صورت نمیگیرد و بارش چندین سال آن، ظرف چند روز یا چند ساعت میبارد، این شرایط سبب شدهاند که عوارضی بر اثر باد و عوارضی براثر آب بهوجود آیند که از جاذبههای مهم و بسیار زیبا به حساب میآیند. به عبارت دیگر، اشکال و عوارض طبیعی بیابانی که برای دیگر بهرهبرداریها نامناسب هستند، مهمترین جاذبههای توریستی بیابان لوت به حساب میآیند، که برخی از آنها منحصر به فرد بوده، و در هیچ بیابان دیگر دنیا، دیده نمیشوند. ضمن آنکه بررسیهای اینجانب و همکاران و نیز برخی از دانشمندان خارجی نشان داده که پستترین نقطه داخلی ایران، در بیابان لوت واقع شده و گرمترین نقطه کره زمین هم در همینجاست، به عبارت دیگر، اگر قطب شمال و قطب جنوب سردترین نقطه در سطح کره زمین هستند، بیابان لوت گرمترین نقطه کره زمین است که به قول دانشمند اتریشی (استراتیل زاور Stratil sauer) بیابان لوت میتواند «قطب حرارتی کره زمین باشد!» بنابراین، یکی از مهمترین جاذبههای توریستی بیابان لوت، همین پستترین نقطه بیابان لوت یعنی گرمترین نقطه کره زمین است که دیدن آن برای هر کسی، میتواند بسیار جالب باشد. همانطور که قبلا ذکر شد به علاوه سالها بدون بارندگی بودن یعنی خشکی و فقر پوشش گیاهی و تاخت و تاز بادها از یک طرف (اثر فرسایشی باد) و سالها بدون بارندگی بودن و ریزش بارندگی چندین سال آن، ظرف چند روز و یا چند ساعت (اثر فرسایشی آب) و دیگر اثرات آب و باد، عوارضی را در بیابان لوت بهوجود آوردهاند که بسیار زیبا هستند.
در ادامه، عوارض و اشکال بیابانی جالبی را که براثر باد بوجود آمدهاند و نیز بر اثر آب، نام میبریم، که دیدن آنها، با عکس و تصویر آنها برای هر بینندهای جالب است.
● عوارض و اشکال زیبای بیابانی به وجود آمده بر اثر باد
۱) رشته تپه یا بهتر بگوییم رشته کوههای ماسه ای که ارتفاع آن تا ۴۷۵ متر و طول آن ۲۰۰ کیلومتر و عرض آن ۶۰ کیلومتر است. این توده عظیم ماسهای طولیشکل، در شرق بیابان لوت واقع شده و به «ریگ یلان» یا ریگ شرقی لوت معروف است (در مناطق مرکزی و شرقی ایران به این گونه رشته تپههای ماسهای عظیم «ریگ» میگویند. عربها به آن عرق Erg میگویند که جمع آن میشود عارق. این ریگ علاوه بر داشتن منظره زیبا برای ورزش اسکی، ماسهای بسیار مساعد است.
۲) تپههای ماسهای پراکنده به اشکال مختلف (هلالی شکل، که برخان نامیده میشود شمشیری شکل، که سیف گفته میشود) این تپههای ماسهای در دشت لوت واقع شدهاند.
یاردانگها: یاردانگها تپههایی هستند که بر اثر رُفته شدن خاک اطراف آنها، بر اثر باد به وجود آمدهاند (به عنوان مثال به شکل یک صندوق بزرگ، یا یک تپه کوچک که در سطح زمین باقی مانده باشد).
- نبکاها: یعنی تپههای ماسه بادی که روی آنها گیاه وجود دارد. این عوارض بیابانی را نگارنده «گلدان بیابان» نام نهاده، زیرا در سطح دشت صاف، تپه هایی که روی آنها گیاه سبز شده، به صورت پراکنده دیده میشود.
بزرگترین نبکاهای جهان، هم از لحاظ محیط (بیش از ۴۰ متر) در حاشیه غربی بیابان لوت (سر راه شهداد به پشونیه) واقع شده و هم از لحاظ ارتفاع (تا ۱۰متر) که آن هم در داخل لوت ولی در قسمت غربی آن، نزدیک کریمآباد از توابع شهداد قرار دارد. هر دو نوع نبکاها، بسیار جالب زیبا و دیدنی هستند که در دیگر مناطق جهان دیده نمیشوند.
- دشتهای پوشیده از پوششهای متفاوت (ریگی، قلوهسنگی، سنگی، ماسهای) که آنها را پوشش بیابانی )Desert Pavement( مینامند و همچون گلهای متفاوت قالی در سطح دشت لوت، زیبایی خاصی به آن بخشیدهاند. این عرصههای فاقد گیاه، بر اثر باد به وجود آمدهاند، زیرا باد ذرات ریز (ماسه و گرد و غبار) را با خود برده و این مواد (ریگ، قلوهسنگ و سنگ) باقی مانده که پوششی گوناگون، الوان و زیبا، در سطح دشت فاقد گیاه لوت ایجاد کردهاند.
● عوارض و اشکال بیابانی به وجود آمده بر اثر آب (و باد)
چون در بیابان لوت، سالها باران نمیبارد ولی بارش چندین سال آن، ظرف چند روز یا چند سال میبارد، اثر فرسایشی آب خیلی شدید است که اشکال و عوارض گوناگون و زیبایی را به وجود آورده است. به عنوان مثال:
- کلوتها: کلوتها بر اثر فرسایش آب و صیقل دادن آن به وسیله باد به وجود آمده و به صورت رشته دالان های موازی تا ارتفاع بیش از ۲۰۰ متر منطقهای به طول ۱۴۰ و عرض ۸۰ کیلومتر را در غرب بیابان لوت (حدود ۸۰ کیلومتری شرق شهداد) پوشانیده و به کلی فاقد گیاه و حیات است. این عارضه بیابانی، فقط منحصر به بیابان لوت ایران است و در هیچ بیابان دیگری دیده نمیشود. پست ترین نقطه داخلی ایران (۵۶ متر ارتفاع از سطح دریا) و گرمترین نقطه کره زمین هم در داخل همین کلوتها (یک چاله آبی-بادی) واقع شده است.
- شهرهای لوت: جغرافیدانان، بیابانها را براساس عوارض و شکل ظاهری آنها نامگذاری کردهاند، به عنوان مثال: اگر مسطح بود، «بیابان دشتی» اگر کوهستانی بود، «بیابان کوهستانی»، اگر دارای نبکای زیاد بود، «بیابان های نبکائی» و اگر پوشیده از ریگ بود، بیابان ریگی، سنگی، قلوهسنگی و غیره مینامند. براثر فرسایش شدید آب و صیقل دادن باد، زمین در بعضی قسمتها به شدت فرسایش یافته و در طول قرنها فرسایش آبی و (نیز بادی) شدید به صورت بقایا یا آثار خرابههای شهرها درآمده است که در منطقه، به شهر لوت یا شهرهای لوت معروف است و جغرافیدانان، آنها را بیابانهای شهری یا شهرهای بیابانی مینامند. این آثار و عوارض بیابانها که بر اثر آب (و نیز باد) به وجود آمده، بسیار زیبا و همانند آثار و بقایای شهرهای کهن ایران، جالب و دیدنی هستند.
- کوچهها: بر اثر بارندگی اتفاقی و جاری شدن سیلها، زمین به شدت فرسایش یافته و سیلهای عمیق ایجاد کرده که در محل به آنها کوچه میگویند، که عمق برخی از آنها از ۳۰متر هم تجاوز میکند. متاسفانه در دهههای اخیر از این مسیلهای گود یا کوچهها، قاچاقچیان مواد مخدر از آنها به عنوان بهترین مسیر و پناهگاه برای انتقال مواد مخدر و غیره استفاده میکنند.
- دریاچه شورگز هامون: در بیابان لوت در انتهای (جنوبیترین قسمت) کلوتها و ریگ یلان، یعنی بین این دو عارضه زیبای بیابانی، یک دریاچه ایجاد شده که به دریاچه شورگز هامون معروف است. هرچند سال یکبار که بر اثر بارندگی سیلاب جاری میشود. این دریاچه برای یک مدت کوتاه آب دارد، که بر اثر بالابودن میزان تبخیر هوا، این دریاچه پس از یک مدت کوتاه، دوباره خشک و بیآب میشود.
- معادن نمک: یک رود دایمی که از شمال بیابان لوت (منطقه بیرجند و غیره) سرچشمه میگیرد و در طول راه، شاخههای شور و شیرین زیادی به آن میریزد و سرانجام وارد بیابان لوت میشود (به صورت یک رود دایمی وارد بیابان لوت میشود). اما چون هوا گرم و خشک است، در طول راه از آب آن کاسته میشود ولی بر غلظت املاح آن، افزوده میشود تا این که نرسیده به کلوتها، خشک شده به صورت معدن نمک (کلرور سدیم) در میآید که به «گودسر نمک» یا نمکزار شهداد معروف است. چون دیگر املاح آب در طول راه رسوب میکنند، کلرور سدیوم خالص که در آب کاملا محلول است به آنجا میرسد و روی همین اصل، معدن نمک کلرور سدیم به وجود میآید که از کرمان و دیگر نقاط با کامیون و وانت برای کندن نمک و حمل آن به دیگر نقاط، به آنجا میروند و از نمک حاصل از آب رود خشک شده، به عنوان معدن یا مخزن تجدید شونده، نمک استفاده میکنند. قسمتهای مختلف آن، دارای مناظر بسیار زیبا است، بخصوص که با عوارض ساحل این دریاچه یا معدن نمک، منظرهای بسیار جالب و دیدنی به وجود آمده است.
● کویرها، نمکزارهای بسیار زیبا و دیدنی (کویرها یا نمکزارهای لوت)
لوت، همانطور که شرح دادیم یک بیابان است، اما در آن«کویر» یعنی نمکزار هم وجود دارد که باید آن را «کویر لوت» نامید. در محلهایی که آب شور جمع میشود یا زمین تحت تاثیر آب زیرزمینی شور قرار دارد، انواع مختلف کویرها (نمکزارها) که به اشکال مختلف ظاهر شدهاند و جلب توجه میکنند. نگارنده بر اساس شکل ظاهری آنها، این کویرها را نامگذاری کرده است: کویرهای با جوشش تخممرغی شکل: یعنی کویرهایی که نمک در سطح آن به صورت تخممرغ درآمده (به اندازه تخمشترمرغ) که تقریبا در دنیا بینظیر است.
▪ «کویرهای چشمهای»: که تمام آن منطقه به صورت چشمهسارها دیده میشود، در حالی که اصلا آبی وجود ندارد. «کویرهای سم گوسفندی»: سطح این عرصهها به شکل زمین خیسی میماند که گلهای از گوسفندان از آن عبور کرده و جای پا، یا سم گوسفندان در سطح آن باقی مانده باشد. «کویرهای قندیلی»: بر اثر شدت گرما و تبحیر زیاد، به عبارت دیگر هوا در آن قسمتها آنقدر گرم و خشک است که در مواقعی که کویر خیس و آبدار است، نمک را بر اثر تبخیر به سمت بالا کشیده که به صورت قندیل به هوا کشیده شدهاند (معمولا در مناطق سردسیر زمستانها که بر اثر بارندگی هوا میبارد شبها آبی که در حال نزول از بالای بام منازل و ساختمانها در حال ریزش است به صورت «قندیل یخ» در میآید. در بیابان لوت، جهت، عکس آن است: بر اثر تبخیر شدید، محلول نمک و آب به هوا کشیده میشود که به صورت قندیل نمکی یا سیخهای نمکی بسیار زیبا در سطح زمین جلوهگر میشوند. هر قدر هوای منطقه گرمتر و خشکتر باشد، قندیلها بلندتر هستند. این انواع کویرها در بیابان لوت، بسیار بسیار زیبا و دیدنی هستند که به این صورت قابل وصف نیستند.