گنبد در معماری ایرانی حرف های زیادی برای گفتن دارد. اصلا معماری ایرانی اسلامی بدون گنبد تعریف نمی شود. اگر از شما بپرسند اولین بنای گنبددار ایرانی کدام بنا بوده چه جوابی می دهید؟ شاید کمتر کسی این را بداند اما قلعه دختری که حوالی شیراز قرار دارد، افتخار یدک کشیدن این لقب اولینی را به خود اختصاص داده است .
قلعه دختر :
قلعه دختر کاخ تسخیرناپذیری بوده که نماد حکومت ساسانی و فروپاشی دولت اشکانی به حساب می آمده است. این قلعه در کوه �پادنا� و در تنگه �تنگ آب� و شش کیلومتری کاخ �اردشیر بابکان� در جنوب شرقی جاده شیراز قرار دارد و اگر گذارتان به آن بیفتد می بینید که از سه جهت شمال، غرب و جنوب با صخره کوهستانی احاطه شده است. قلعه هایی که ارتفاع بلندشان آنها را نفوذ ناپذیر کرده و به امنیت قلعه کمک می کرد.
روی هر صخره از این بافت کوهستانی، بارویی بلند و برج های دیده بانی می بینید و در سمت شرق قلعه، با فاصله بیش از یک کیلومتر دیوار سنگی محکمی کشیده شده که مانع ورود دشمن می شد. در بین این همه دیوار و حصار صعب العبور، یک راه ورودی باریک در نظر گرفته شده که پلکانی بوده و از مسیر صخره ای سخت گذری عبور می کرده است که همین مسیر هم با حضور نگهبانان مخصوص محافظت می شد.
قلعه دختر یک بنای سه طبقه است که پله هایی شبیه به برج طبقات آن را به هم مربوط می کند. طبقه اول این قلعه اتاق نگهبان ها بوده که با برج های مشرف به جهات مختلف با روزنه های خاص و دارای قابلیت تیراندازی و نگهبانی و دو حلقه چاه مخفی به عمق 200 متر حفاری شده است.
طبقه دوم یک حیاط با تالاری بزرگ است که بخشی از آن محل استراحت نگهبانان و محافظان بوده و بخشی دیگر هم به مهمانان اختصاص داشته است. اما قسمت اصلی این دژ یا همان بنای شاهی در طبقه سوم است و ایوان گنبد دار را شامل می شود. تالار اصلی با اتاق هایی که در اطرافش دارد، یک دژ محکم و بزرگ و مدور است که بر بلندترین نقطه رشته کوه قرار گرفته و توسط یک دیوار دفاعی محکم احاطه شده است.
مصالح به کار رفته در قلعه دختر مثل کاخ اردشیر است یعنی تماما از سنگ‌های درشت ساخته شده که این سنگ ها در قسمت نما، تراشیده شده‌اند ولی سنگ‌های پی‌ها و داخل دیوارها از قلوه سنگ‌های درشت رودخانه هستند. این قلعه دو هزار و 300 مترمربع زیربنا دارد و از آنجا تا رودخانه تنگ آب 800 مترفاصله است.
در قسمتی از قلعه دهانه غاری خواهید دید که بعضی از محلی‌ها معتقدند این غار راهی به کاخ اردشیر بابکان (کاخ ساسانی) در جلگه فیروزآباد داشته است. یعنی در زمان حمله دشمن به قلعه، کسانی که در آن گرفتار شده بودند می‌توانستند از طریق این غار با شهر ارتباط داشته باشند و بتوانند غذا و نیروی انسانی وارد قلعه کنند.
نام قلعه دختر به اندازه کافی عجیب است و خیلی ها برای کشف وجه تسمیه آن مایلند سری به این دژ قدیمی بزنند. اگر شما هم در این باره کنجکاوید باید بگوییم که به دلیل این که این دژ را به الهه آناهیتا مربوط می دانستند، نام آن را قلعه دختر گذاشته اند. در فرهنگ ما الهه آناهیتا به صورت یک دختر نجیب و معصوم تصور شده است.
البته عده ای دیگر معتقدند که چون این قلعه بسیار دست نیافتنی و صعب العبور بوده، مردم به آن لقب قلعه دختر را داده اند و این لقب بعد از مدتی تبدیل به نام آن شده است. جالب است بدانید که همین طور که قلعه دختر داریم، قلعه پسر هم داریم که برخی به آن قلعه �کر� می گویند. این قلعه در کوه مقابل قلعه دختر قرار دارد که در حال حاضر تخریب شده است.