گيلان جايگاه مردمي است كه پا به پاي گذشت روزگار همواره آزاد و سرافراز زيسته اند. اينان با سابقه بينش و درك صحيح خود همه وقت به دانش و دانشمندان ، بها و ارزش شايسته اي داده اند.

اشاعه فرهنگ و تأسيس كتابخانه را كه سابقه آن به حدود بيش از ده قرن پيش مي رسد ، بايد بر پايه چنين برداشتي دانست. فرمانرواياني مانند عمادالدوله ، بهاءالدوله و عضدالدوله ديلمي كه فرمانروايي آنان از نيمه اول قرن چهارم هجري آغاز گرديده بود، از پيشگامان اين راه بودند. كتابخانه اي كه عضدالدوله ديلمي در شيراز برپا كرده بود و تمام كتاب هاي آن دوره در رشته هاي مختلف علوم در آن جمع آورده بود، از امكان رقابت با كتابخانه بزرگ سامانيان در بخارا برخوردار بود.

از ديگر كتابخانه هايي كه به وسيله مردم گيلان در بيرون از اين سرزمين و يا در همين منطقه تاسيس شد، مي توان به موارد زير اشاره نمود : كتابخانه ديلمان كه پس از تصرف اين سرزمين به دست سلطان محمود غزنوي به آتش كشيده شد، كتابخانه حزين لاهيجي در اصفهان كه بر اثر هجوم افاغنه از ميان رفت ، كتابخانه ميرزا اتابك وزير گيلان در رشت ، كتابخانه ميرزا طاهر تنكابني در تهران ، كتابخانه آقا شيخ مجتهد رشتي ، بزرگ عهد ناصري كه مسجدي در ابتداي بازار بزرگ رشت به نام ايشان مشهور است و شايد بيش از دو هزار جلد كتاب خطي داشت ، كتابخانه آقا سيد جلال اشرف به همت شيخ حسين آستانه اي ، كتابخانه صدرالشريفه ، داماد كامران ميرزا نايب السلطنه و نوه مير عبدالباقي حجة الاسلام كه كتاب هاي خطي بسيار داشت ، كتابخانه يكان ، كتاب شناس مورد احترام تالش دولاب ، كتابخانه ميرزا عبدالباقي شيخ الاسلام در ماسوله و كتابخانه خصوصي گيلانيان ، از جمله كتابخانه دكتر محمد روشن كه بايد به اين مجموعه افزود.

فكر تأسيس كتابخانه ملي رشت كه كهن ترين كتابخانه مستقل عمومي در كشور ماست ، در شرايطي به ميان آمد كه كتابخانه هاي موجود جوابگوي نياز مردم در بالا بردن سطح دانش عمومي آنها نبود. در چنين موقعيتي شادروان محمدعلي تربيت به رياست فرهنگ گيلان رسيد. او با توجه به فضاي مساعد گيلان و مردم انديشمند و روشنفكر اين سامان در صدد برآمد تا به كمك آنها كتابخانه اي تاسيس كند.

به اين منظور افرادي انتخاب شدند كه همگي از تجربه و صلاحيت كافي برخوردار بودند و عبارت اند از : شادروانان حاج سيد محمود روحاني از مجتهدان بزرگ عصر و رييس دادگستري دوران انقلاب مشروطه و عضو هيات اتحاد اسلام در قيام جنگل ، شيخ بهاءالدين املشي عضو هيات اتحاد اسلام در قيام جنگل ، شيخ محمد حسن آمن بازرگان ، محمد علي پيربازاري وزير دارايي جنگل ، شيخ احمد سيگاري بازرگان ، علي اكبر نهاوندي بازرگان ، ابراهيم نعمت زاده نامي بازرگان ، محمد حاتم كه زماني رئيس اداره نوغان وشهردار رشت بود، علي اكبر آصف كارمند فرهنگ ، تقي راثقي كارمند فرهنگ ، آقا بزرگ تجلي كارمند دارايي ، ابراهيم فخرايي معلم مدرسه متوسطه ، سيد محمود قائم مقامي كارمند فرهنگ ، ميرصالح مظفرزاده كارمند فرهنگ ، عبدالحسين صادقي نژاد ملقب به امير منتخب مدير مدرسه نمره يك رشت ، رسول قازانچايي بازرگان . اين هيأت كه در آغاز كار شانزده نفر بودند، بعدها به بيست و پنج نفر رسيد.

سرانجام در روز سه شنبه 16 خرداد 1306 ش برابر با پنجم ذي الحجه 1345 هـ . ق جمعيتي به نام نشر معارف گيلان كه هدف عمده آن تشكيل كتابخانه ملي بود تأسيس شد و كميسيوني براي شروع كار ساختمان كتابخانه تشكيل گرديد.

اين عده سعي كردند نظر مسئولين آن زمان را به خود جلب كنند و در نهايت كفيل شهردار موافقت نمود زمين مورد نياز را در اختيار جمعيت قرار دهد و به منظور تسريع در كار احداث ساختمان ، مبلغ سه هزار تومان نيز به عنوان هديه اي براي احداث كتابخانه بپردازد.

اعضاي جمعيت با استفاده از نفوذ خود نخست به جلب حمايت رؤساي ادارات مبني بر وضع عوارض بر صادرات برنج به نفع مؤسسات عام المنفعه آن روز يعني بيمارستان پورسينا و كتابخانه ملي رشت نمودند. سپس با ترتيب نمايش فيلم و تئاتر به نفع ساختمان و انتشار قبض از مردم كمك خواستند.

در 25 فروردين سال 1309 بناي كتابخانه به منظور استفاده از كتاب ها ، مجلات و روزنامه ها به طور دائم به نام جمعيت نشر معارف به ثبت رسيد.

كتابخانه ملي رشت ساعت پنج بعدازظهر روز پنجشنبه 19 مهرماه 1313 شمسي در حالي كه موزيك شهرداري مقابل دروازه كتابخانه نواخته مي شد با حضور عده اي از دانشمندان و افراد سرشناس شهر ، رؤساي ادارات و فرهنگيان گشوده شد. كتابخانه هنگام گشايش 1759 جلد كتاب خطي ، چاپي ، فارسي ، عربي و خارجي داشت. يكي از مغازه هاي پايين تر اختصاص به قرائت خانه عمومي يافت تا مردم در ساعات فراغت به طور رايگان در آنجا به خواندن روزنامه و مجله بپردازند و با محيط كتابخانه آشنا شوند.

هنوز هفت سال از فعاليت اين كتابخانه نگذشته بود كه در شهريور 1320 با هجوم اشغالگران روس ، وضع كتابخانه مختل شد و روس ها محل كتابخانه را اشغال كردند و بسياري از روزنامه ها و مجلات ، به وقت جابه جايي از بين رفت.

سال 1329 يعني بيست سال پس از صدور نخستين سند مالكيت كتابخانه ، شهرداري رشت زميني را كه متصل به كتابخانه بود به كتابخانه واگذار نمود و در سال 1346 زمين بايري كه بعد از احداث خيابان اعلم الهدي ( شاه سابق ) جلوي دروازه كتابخانه باقي مانده بود، رسماً به مالكيت كتابخانه درآمد و هيأت مديره توانست با پولي كه از شركت ملي نفت ايران دريافت نموده بود، سالن جديدي احداث نمايد.

كتابخانه ملي بارها از طرف شخصيت هاي علمي و دانشمندان والامقامي چون علامه دهخدا ، ملك الشعرا بهار ، اديب السلطنه سميعي ، عباس اقبال آشتياني و دكتر محمد معين مورد بازديد قرار گرفت و از آن به نيكويي نام برده شد. اين بزرگان از كتابخانه ملي رشت به عنوان يكي از كتابخانه هاي كم نظير ايران ياد كردند.

شادروان محمدعلي پيربازاري اولين مدير كتابخانه ملي بود. او رياست بيمارستان پورسيناي رشت را نيز كه آن هم با همت مردم همين شهر ساخته شده بود، به عهده داشت.

بعد از پيروزي انقلاب اسلامي ايران در اداره امور جمعيت نيز تغييراتي حاصل شد وادامه اين حركت به عهده هيأت مديره ديگري واگذار گرديد و دكتر سرور ايزدي مسئوليت امور كتابخانه را به عهده گرفت و توانست با توسعه ساختمان فعلي كتابخانه و با خريد دستگاه هاي تهيه ميكروفيلم و دوربين عكاسي ، دستگاه نمايش ميكروفيلم و نيز ايجاد ارتباط با كتابخانه هاي ديگر ، در داخل و خارج كشور و تهيه كتاب هاي مفيد به زبان هاي فارسي و بيگانه ، تأثير قابل توجهي در پيشرفت كتابخانه به جاي گذارد.

سپس ابراهيم خاوري به اين سمت برگزيده شد و با علاقه تمام اين كار را پي گرفت. در حال حاضر استاد جعفر خمامي زاده از طرف هيأت امناي جمعيت نشر فرهنگ گيلان ، مديريت كتابخانه ملي رشت را به عهده دارد.

كتابخانه ملي رشت ( طبق شمارش سال 1376) داراي حدود 104143 جلد كتاب بوده كه در اين ميان 835 جلد آن ، كتاب خطي است . در اين كتابخانه تحويل كتاب براي مطالعه به روش بسته ، و نگهداري كتاب ، به صورت طبقه بندي است.

موزه نيروي دريايي

ورودي اصلي عمارت در تلفيق فرم هاي كناري و ايواني در وسط كامل شده است. در اينجا فضاي اصلي عمارت به پله هاي آن اختصاص يافته كه در نماي جنوبي با تغيير هندسي در شكل پنجره ها ، خود را بيشتر نمايان مي سازد.

فضاي پله هاي اين عمارت با ريتم منظم ستون ها و شكل متقارن در پيوند با عناصر ديگر ديده مي شود. به گونه اي استثنايي فضايي در ميان يك فضاي ديگر به وجود آمده است كه امكان مستقل بودن هر يك نيز فراهم شده و باز بودن طبقه اول به همكف ارتباط بصري بسيار شكوهمندي ايجاد كرده است. اتاق هاي كناري نيز به جهت كارآيي متفاوت ، هر يك به گونه اي خاص در قالب يك فرم متقارن طراحي شده اند.