هر گاه حرف از استان ایلام به میان می آید بلافاصله با پسوند محروم هم روبه‌رو می‌شویم. محرومیتی که همیشه در لغت سنجاق شده است به کلمه ایلام و این ترکیب سال‌ها و دهه‌هاست تکرار می‌شود. با این حال ایلام دیدنی های زیادی دارد که در سفر به این استان می توانید سراغشان بروید و شگفت زده شوید.
تنگه ارغوان در سه کیلومتری شمال شرقی شهر ایلام قرار دارد. وسعت این تنگه حدود 170 هکتار برآورد شده است. همان طور که از نامش پیداست، در این تنگه گونه های نادر و در حال انقراض ارغوان وجود دارد که چهره تنگه را به رنگی منحصر به فرد درآورده است.
از دیگر گونه های موجود در این تنگه می توان به بلوط، دافنه، کیکم و زالزالک اشاره کرد. برای دسترسی به تنگه ارغوان باید از راه شمالی مسیر کرمانشاه به ایلام وارد حوزه استحفاظی دهستان میش خاص (میه خاص) شد. در راه رسیدن به تنگه ارغوان، جنگل های انبوه بلوط خودنمایی می کنند. با توجه به رونق زنبورداری در این منطقه گردشگران می توانند عسل با کیفیتی را به عنوان سوغات تنگه ارغوان با خود ببرند.
یکی از خوراک های رایج محلی در ایلام �کپه� است. برای تهیه کپه ابتدا مقداری برنج عنبر بو را که دارای عطر و طعم خوبی است در آب کافی روی حرارت می گذارند. پس از پخت و سرد شدن آن را خوب چنگ زده و به حالت خمیر در می آورند. سپس مقداری گوشت چرخ کرده، سیب زمینی ریزشده، کشمش و پیاز خرد شده را سرخ کرده و به آن رب، فلفل، زردچوبه و مقداری سبزی معطر اضافه می کنند.
بِژی بِرساق از شیرینی های معروف محلی و سنتی استان ایلام است که با آرد، شکر، روغن دان (حیوانی)، تخم مرغ، زیره، رازیانه و زردچوبه درست می شود. این شیرینی را می توان از شیرینی فروشی ها و همچنین بازارچه های سنتی تهیه کرد. جگروز، حلوای بگل به همراه قه له ماسوا از دیگر خوراک های محلی استان ایلام هستند.
کاخ کشاورزی
کاخ کشاورزی که به کاخ فلاحتی نیز شناخته می شود، در شهر ایلام در خیابان آیت الله حیدری قرار دارد. بنای این کاخ متعلق به دوره قاجار است و در سال 1326 (ه.ق) به دستور والی غلامرضاخان ساخته شده است. کاخ کشاورزی در زمینی به مساحت 810مترمربع با زیربنایی حدود 337متر مربع احداث شده است.
در گذشته فضای اطراف کاخ باز و دارای باغ های میوه بود؛ اما بتدریج با گسترش شهر، خیابان بندی و ساختمان سازی جلوه این کاخ زیبا را از بین برد. کاخ کشاورزی دارای پنج اتاق و یک ایوان به شکل مستطیل است. کف پیاده رو و صحن آن در گذشته آجرفرش بوده، که به علت استفاده بی رویه و خرابی سطح آن ، با موزاییک بازسازی شده است.
شهرستان دره شهر به شکل نوار باریکی در امتداد شمال غربی به جنوب شرقی، بین کبیرکوه و رودخانه سمیره در رشته کوه زاگرس در استان ایلام قرار دارد . به سبب موقعیت جغرافیایی، دره شهر دارای آب و هوایی مطبوع بویژه در تابستان هاست. وجود رود سمیره روستاهای اطراف را سرشار از باغ های میوه، مزارع آبی و دیمی کرده است. آثار باستانی به دست آمده در دره شهر نشان می دهد از 3000 سال پیش این منطقه آباد و محل تجارت و کشاورزی بوده است.
دره شهر پایتخت تابستانی عیلامی ها بوده است؛ اما اوج رونق آن دوره ساسانیان به شمار می رود که ییلاق امرا و بزرگان محسوب می شده است. مهم ترین اثر تاریخی دره شهر خرابه های شهر باستانی ماداکتو دوره ساسانی است. اهمیت تاریخی این شهر به حدی است که مورخان و تاریخ شناسان دره شهر را نخستین شهر دوره ساسانی نامیده اند. وجود آب و هوای مطبوع، جنگل های انبوه، رودخانه و چشمه های پرآب در کنار آثار تاریخی متنوع، شهرستان دره شهر را به یکی از مراکز مهم تفرجگاهی بدل کرده است.
نقش برجسته آشوری گل گل ملکشاهی، در 25 کیلومتری شهر ایلام، بر صخره ای از کبیرکوه مشرف بر رودخانه گل گل قرار گرفته است. این نقش برجسته با ابعادی 135 در 90 سانتی متری، در ارتفاع سه متری از سطح زمین ایجاد شده است. عمق نقش های موجود روی کتیبه 2/5 سانتی متر است. گل گل ملکشاهی در سال 645 پس از میلاد پس از آن که آشوربانیپال بر ایلام پیروز شد، حفاری شده است و قدیمی ترین کتیبه تاریخی ایلام محسوب می شود.
این نقش برجسته شامل نوشته هایی به خط میخی و به زبان آشوری همراه نقش یک سرباز است که کلاهخودی دارد و نقش ماه و ستاره در کنار او دیده می شود. مکان فعلی کتیبه در مسیر راه باستانی ایلام به آشور قرار داشته است. نقش برجسته گل گل ملکشاهی در ششم دی 1355 با شماره ثبت 1418 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
استان ایلام به دلیل داشتن آثار طبیعی و گونه های جانوری و گیاهی از تنوع خاصی برخوردار است. طبق آمارها 87 درصد مساحت استان ایلام را عرصه های طبیعی و ملی تشکیل می دهد. موزه تاریخ طبیعی استان ایلام در سال 1377 در جهت معرفی طبیعت ایلام و ویژگی های برجسته و ظرفیت های استان در بخش منابع طبیعی احداث شد. این موزه از ده ها ویترین و دیوارنمای پستانداران، پرندگان، خزندگان، آبزیان و سنگواره های دیرینه شناسی تشکیل شده است.
در بخش پستانداران 22 گونه از انواع پستانداران شاخص استان ازجمله قوچ، میش ارمنی، آهو، سنجاب ایرانی و کفتار در هشت ویترین نگهداری می شود. بیش از 46 گونه انواع پرندگان خشک زی، آبزی و کنار آبزی شامل انواع پرندگان شکاری و مرغابی سانان نیز در بخش پرندگان در ده ویترین نگهداری می شود. همچنین در بخش آبزیان 58 گونه آبزیان مختلف آب های استان و دیگر اکوسیستم های آبی کشور نگهداری می شود و در بخش سنگواره ها نیز سنگواره هایی از دوران مختلف زمین شناسی متعلق به موجودات آبزی زمان های بسیار دور نگهداری می شود.
چشمه های گوگردی و آبگرم دهلران در سه کیلومتری شهر دهلران، در دامنه سیاه کوه و نزدیک به غار خفاش قرار دارند. این چشمه های آبگرم، با دمای حدود 50 درجه سانتی گراد دارای حمام های بهداشتی آبگرم و استخرهای لجن درمانی بوده که از اهمیت درمانی خاصی برخوردار هستند.
آب این چشمه ها در طول روز با توجه به انعکاس نورخورشید به صورت هفت رنگ خود را نشان می دهد. این تغییر رنگ آب ها در طول سالیان به صورت ضرب المثل میان محلی ها درآمده است؛ کسانی که دارای ثبات شخصیت نیستند به آب چشمه های دهلران تشبیه می شوند. آبگرم دهلران برای درمان بیماری هایی چون دمل ها، زخم های بدن، شکستگی استخوان و برطرف کننده برخی بیماری های پوستی و کوفتگی ماهیچه های بدن و گرفتگی مفید است.
غار زینه گان ملقب به غار بهشت، در پنج کیلومتری جنوب شرقی صالح آباد و در فاصله 52 کیلومتری شهر ایلام قرار گرفته است. منطقه صالح آباد در فصل تابستان دمایی حدود 40 درجه سانتی گراد دارد؛ این در حالی است که غار زینه گان با داشتن دمای منفی 10 درجه، اختلاف دمایی تقریبا 50 درجه ای با محیط بیرون دارد. علت مشهور شدن این غار به غار بهشت نیز همین هوای سرد و مطبوع آن است.
غار بهشت غاری روباز محسوب می شود که بیش از یک کیلومتر طول دارد. در داخل غار آب فراوان، دهلیزهای آب گیر، قندیل های متعدد و آبچک های طبیعی و بسیار زیبایی وجود دارد. در داخل غار شگفتی های ژئومورفولوژیک (زمین ساختی) بسیاری دیده می شود؛ رنگ سنگ ها، پیچ و خم های داخلی غار و لبه های به هم دوخته شده قسمت هایی از سقف غار بهشت از مهم ترین این شگفتی ها هستند. از دیگر زیبایی های غار بهشت می توان به سرخس ها، جلبک ها، گل ها و گیاهان خودروی داخل غار اشاره کرد.
یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری استان ایلام، تماشای شیوه زندگی عشایر کوچ نشین آن است. عشایر استان ایلام دارای مسکن، صنایع دستی و لباس های رنگارنگ خاص به خود هستند؛ به همین دلیل برای بازدیدکنندگان بسیار جذاب جلوه می کنند. استان ایلام به سبب شرایط آب و هوایی و کوهستانی بودن، محل ییلاق و قشلاق ایل ها و عشایر استان های اطراف نیز است.
برای تماشای ییلاق و قشلاق عشایر می توان به قسمت های شمالی و مرکزی این استان در حوالی کبیرکوه سفر کرد. ایل های استان ایلام، ایل ارکوازی، ایوان، کلهر، ملکشاهی، خزل، شوهان، کرد، میشخاص، علی شروان، دوستان، هند مینی، ای هلیلان و زردلان و عشایر عرب هستند. مهم ترین مسکن های عشایر ایلام که از مصالح طبیعی بومی تهیه می شوند، می توان به سیاه چادر، کولا، کپر و زمگه اشاره کرد.
امامزاده سیدحسن در جنوب شرقی شهر مهران و در شمال و غرب رودخانه گاوی واقع شده است. این مکان علاوه بر این که یکی از اماکن متبرکه و مذهبی مردم استان ایلام به شمار می رود، ارزش تاریخی و حماسی نیز دارد. این مکان با شروع جنگ زیر آتش سنگین دشمن رفت و در حالی که دائم هدف تهاجم بود، به عنوان پناهگاه از سوی رزمندگان مورد استفاده قرار می گرفت.
چندی بعد، نیروهای عراقی امامزاده سیدحسن را اشغال کردند که بنای آن آسیب کلی دید و تنها قسمتی از گنبد آن باقی ماند. این زیارتگاه، با اجرای عملیات والفجر 3 آزاد شد. در سال 1367 با یورش دوباره نیروهای مهاجم، امامزاده دوباره اشغال شد. امامزاده سیدحسن بعد از پایان جنگ به صورت اساسی بازسازی شد. آثار به جا مانده از دوران جنگ در اطراف امامزاده خود نشانگر بسیاری از حکایات تاریخی این منطقه است.