كمتر كسی را می‌توان یافت كه تاكنون تجربه بازدید از یك موزه را نداشته باشد. همه ما حداقل چند باری در دوره مدرسه به تماشای تعدادی از موزه‌های شهرمان رفته‌ایم، اما آیا به اندازه کافی درباره تاریخ موزه ها می دانید؟
ریشه واژه موزه از لغت یونانی موزین به معنای مقر زندگی و واژه موز از نام الهه هنر و صنایع در اساطیر یونان اقتباس شده است. نخستین موزهها در جهان با مجموعه‌های خصوصی افراد توانمند، خانواده‌ها و موسسات هنری آغاز شد كه شامل اشیا طبیعی و نایاب می‌شد. حدود دهه 1290 هجری قمری تلفظ فرانسوی موزه به زبان فارسی راه یافت كه پیشینه آن به سفرهای ناصرالدین شاه قاجار به اروپا و دیدن موزه‌های آن دیار و تصمیم وی به ایجاد مكانی مشابه آنها در ارگ سلطنتی تهران بازمی‌گردد.
در ابتدا موزهها مكانی بودند برای گردآوری مجموعه‌ای از اشیای تاریخی، میراث طبیعی و آثار هنری و نمایش این آثار و اشیا كه مربوط به ادوار گذشته یا معاصر می‌شد، اما امروزه موزهها كاربردهای بیشتری یافته‌اند و به دلیل بهره‌گیری از آثار موزهها در تحقیقات و بررسی‌های علمی، تاریخی، فرهنگی و اجتماعی از جایگاه مهم‌تر و پررونق‌تری برخوردار گشته‌اند. به‌این‌دلیل اهمیت شناخت فرهنگ موزه و استفاده از آن هر چه پیش می‌رود، بیشتر می‌گردد.
در جهان سریع و متحول امروزه، ملت‌ها نیاز دارند كه گهگاه موقعیت خود را در این وادی باز شناسند و تحولات سریعی را كه در همه ابعاد اجتماعی و تاریخی درك نشده‌اند، دریابند. در عصر حاضر موزهها گامی فراتر از گردآوری و نگهداری آثار نهاده و وظایف مهمی از قبیل تعیین هویت، اطلاع‌رسانی، مطالعه، تحقیق و روشنگری را به عهده گرفته‌اند. همچنین با برپایی جلسات بحث و گفت‌وگو، نمایشگاه‌ها، نمایش فیلم و اسلاید و... خاصیت فراخوانی این فضاها بیشتر شده و نقش فرهنگی آنها بیشتر شناخته خواهد شد.
در‌حال‌حاضر تعداد 430 موزه در ایران وجود دارد. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، موزهها را براساس عملكرد و كاربردشان در پنج گروه طبقه‌بندی كرده است: موزه‌های علوم و فنون، موزه‌های تاریخی و باستانی، اكوموزه‌ها، موزه‌های هنری و نمایشی، موزه‌های مردم‌شناسی.
موزه‌های علوم و فنون
در این دسته، موزه‌های متنوعی جای میگیرند؛ در برخی موزهها تجربه‌های علمی براساس شواهد و وسایل كاری و تاریخی طبیعی كه دربرگیرنده گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری است به نمایش گذاشته می‌شود. باغ‌های انسان‌شناسی، گیاه‌شناسی، جانورشناسی (موجودات زمینی و آبزی) و ذخایر طبیعی (فسیل‌ها و كانی‌ها) همگی در این طبقه قرار میگیرند. موزه فاطمی به عنوان قدیمی‌ترین موزه جانورشناسی كشور یكی از ارزشمندترین موزه‌هایی است كه در این گروه جای می‌گیرد.
ـ موزه‌های نظامی: از دیگر موزه‌هایی كه جزو موزه‌های علوم و فنون محسوب می‌شوند، موزه‌های نظامی هستند. این نوع موزهها روند تاریخی انواع سلاح‌های نظامی و جنگی را در معرض دید همگان قرار می‌دهند. این نوع اشیا شامل لباس‌های نظامی و رزمی، اسلحه و سایر وسایل رزمی می‌شود. موزه نظامی باغ عفیف‌آباد شیراز یكی از بهترین نمونه‌ها در این دسته محسوب می‌شود.
این موزهها دید تاریخی دارند و بیانگر سلسله و دوره‌های تاریخی هستند. بیشتر آثار این موزهها بر اثر كاوش‌های باستان‌شناسی به دست آمده است و بیانگر فرهنگ و تمدن گذشته و تلفیق‌‌كننده دانش و هنر یك ملت یا یك قوم هستند. برخی از این موزهها به �موزه مادر� مشهور هستند. موزه ملی ایران (ایران باستان)، موزه ملی ورسای در فرانسه و موزه تاریخ در واشنگتن از این دسته موزهها هستند.
ـ كاخ موزهها: بنا یا اثر تاریخی‌ای هستند كه از گذشتگان به دست ما رسیده و بیانگر وضع و شیوه زندگی صاحبان آن است. ممكن است در این بنا اشیای تاریخی و نیز آثار هنری وجود داشته باشد. كاخ موزهها معمولا در مراكز حكومتی به وجود می‌آیند و هدف از تاسیس آنها به نمایش گذاشتن اثر و بناهای تاریخی و نیز عبرت‌آموزی است. مجموعه كاخ‌های سعدآباد و گلستان تهران از این دست موزهها هستند.
از واژه اكوموزه پیداست كه با اكولوژی رابطه دارد به این معنا كه همزیستی انسان و طبیعت، اساس شكل‌گیری اكوموزه‌هاست. اكوموزه لافت در جزیره قشم كه یكی از سایت‌های ژئوپارك قشم نیز به حساب می‌آید بهترین نمونه اكوموزه در ایران است.
ـ موزه‌های فضای باز: زمانی كه یك كاوش علمی باستان‌شناسی منجر به كشف آثار ارزشمند غیرمنقول می‌شود كه قابل انتقال به موزهها نیستند؛ با فراهم آوردن شرایط و امكانات لازم، مكان مورد نظر را برای بازدید عموم مهیا می‌كنند. موزه‌های فضای باز قدمتی 120 ساله در جهان دارند.
ـ پارك موزهها: این موزهها به دلیل داشتن ابعاد گوناگون علمی، فرهنگی و جاذبه‌های تفریحی و آموزشی، از اهمیت زیادی برخوردارند.
این موزهها از انواع هنرهای تجسمی و تزئینی برخوردارند كه جنبه‌های زیبایی‌شناسی فراوانی در خود جای داده‌اند. این نوع از موزهها معمولا بازدیدكنندگان قابل توجهی دارند. موزه هنرهای تزئینی اصفهان و موزه هنرهای ملی در تهران از بهترین موزه‌های هنری و نمایشی كشور محسوب می‌شوند.
این دسته از موزهها، فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات، پوشاك و سنن اجتماعی حاكم بر جامعه را نشان می‌دهند. موزه مردم‌شناسی تهران و موزه مردم‌شناسی مجموعه گنجعلی خان از این دسته هستند.
ـ موزه‌های اندیشمندان (خانه هنرمندان): این نوع موزهها برای ارج نهادن به هنرمندان، نویسندگان، مخترعان و مفاخر جامعه، معمولا پس از درگذشت‌شان در خانه شخصی آنها پدید می‌آید و دربرگیرنده وسایل شخصی، وسایل كار به همراه آثار آنان است. این نوع موزهها در كشورهای اروپایی رونق بسیار دارد. در ایران نیز می‌توان به گنجینه‌هایی چون خانه استاد ابوالحسن صبا، خانه دكتر حسابی، خانه میرزا كوچك خان جنگلی و... اشاره كرد.