یزد از دیرباز مورد توجه بازرگانان و مسافران ایرانی و خارجی بوده و هست. معماری این دیار كه نشان از هم‌زیستی مردم با طبیعت كویری دارد و مهارت‌شان در به دست آوردن و مدیریت آب كه در بناهای كم‌نظیر و محله‌های قدیمی به چشم می‌خورد، چیزی است كه گردشگران را جذب می‌كند.
منطقه یزد یكی سرزمین‌های باستانی اقوام ایرانی و دارای میراث درخشانی از فرهنگ و تمدن كهن است. مورخان یونانی این شهر كهن را �ایساتیس� خوانده‌اند. پس از گرایش مردم ایران به دین اسلام به یزد لقب �دارالعباده� داده شده است. سفرنامه‌هایی مانند سفرنامه ماركوپولو مۆید آن است كه این شهر از دیرباز مورد توجه مسافران بوده است.
قدم زدن در كوچه و خیابان‌های محله قدیمی شهر و در میان دیوارهای كاهگلی مۆثرترین مكان در درك فضای شهر است. در این كوچه‌ها به وضوح می‌توان هنر زندگی یا هم‌زیستی انسان را با طبیعت خشن از طریق سخت‌كوشی، پشتكار و قناعت دید.
نمونه بارز این معماری محله �فهادان� یا �یوزداران� است. قدمگاه منصوب به امام رضا (ع) در این گذر واقع شده است. از دیگر محله‌های مهم یزد می‌توان به محله سرجمع، محله یعقوبی، محله سر دو راه، محله مصلی، محله قلعه كهنه و محله لب خندق اشاره كرد.
یكی از ویژگی‌های محله‌های قدیمی یزد، كوچه‌ها و گذرگاه‌های سرپوشیده آن هستند كه به آنها ساباط گفته میشود. در خیلی از ساباط‌ها ورودی چند خانه یكی است كه این یگانگی از نظر افزایش همبستگی محله‌ای حائز اهمیت است. معمولاً پشت بام ساباط‌ها مورد استفاده خانه‌های هم‌جوار قرار می‌گیرد.
این بقعه مدفن شیخ احمد و برادرش از اهالی اسفنجرد و از عرفای زمان خویش است كه به یزد آمدند و در محله فهادان ساكن شدند. از بنای اصلی آن تنها گنبدی آجری با بادگیرهای كاشیكاری مربع شكل و محراب كاشیكاری شده معرق باقی مانده است.
این بقعه مشتمل بر دوازده گنبد منفرد در سال 429 هجری ساخته شد. در این بقعه كتیبه‌ای به خط كوفی كه بالای درگاه و در حاشیه‌ای از نقوش گل و بوته قرار دارد و سنگ قبر فخرالدین اسفنجردی از مشایخ بزرگ قرن هشتم كه در محراب نصب است توجه بینندگان را به خود جلب می‌كند.
مجموعه‌ای است از دو خانه بزرگ و كوچك واقع در سر قدمگاه محله فهادان نزدیك مسجد چهل محراب و به حاج میرزا احمد عرب تعلق دارد. تزیینات داخلی خانه بزرگ شامل سردرهای مقرنس پنج دری، راهرو و درها و همچنین گچبری رف‌ها و جاسازی در آنها است. نقاشی رنگی دیوارها و ابزارسازی درها از تزیینات داخلی است كه نگاه‌ها را جذب می‌كند.
این ساختمان به زندان اسكندر مشهور است و متعلق به قرن 631 هجری قمری است و بانی آن شرف‌الدین علی رضی است. این مدرسه در محله فهادان و در مجاورت بقعه دوازده امام قرار دارد.
مالك این خانه حاج ابراهیم لاری بوده و در قدیم به عنوان خانقاه نعمت‌الهی از آن استفاده می‌شده است. درها، پنجره‌ها، ارسی‌ها، اتاق‌های آینه‌كاری و نقاشی شده آن یكی از نمونه‌های زیبا و عالی خانه‌های اعیانی قرن سیزدهم است.
این مسجد یكی از باارزش‌ترین میراث هنری معماری اسلامی است. از امتیازات هنری و معماری این مسجد می‌توان كاشیكاری‌های نفیس و جالب، سردر بلند، دو كتیبه نفیس یكی به خط كوفی و دیگری به خط ثلث بر كاشی لاجوردی معرق در كنار سردر، دو مناره زیبا و تزیینات كاشیكاری شده، دیوارهای داخلی شبستان و زیر گنبد و خارج گنبد را نام برد.
شكوه مجموعه امیرچخماق آن را بی‌نیاز از نشانی می‌كند، اما در تقاطع خیابان امام خمینی و سلمان فارسی واقع است. این مجموعه كه شامل تكیه، میدان، حمام، كاروانسرا، خانقاه، قنادخانه، چاه آب سرد و از همه مهم‌تر مسجد میشود به امر امیر جلال‌الدین چخماق از سرداران و امرای شاهرخ تیموری و حاكم یزد و با همكاری همسر وی فاطمه‌خاتون كه در جهت آبادانی یزد كوشیدند، بنا شد.
این خانه نمونه در حدود 120 سال قبل در یكی از بازارهای مهم شهر ساخته شده و متعلق به ملك‌التجار است. مدخل خانه به اسلوب روزگار خود دارای كوچه‌ای دراز و باریك با دیوارهای بسیار بلند است. تزیینات داخلی اتاق‌های آن دست كمی از خانه‌های قدیمی دیگر ندارد. نقاشی اتاق‌های این خانه كار یك نقاش شیرازی است كه از حیث اسلوب با نقاشی‌های عمارت نارنجستان شیرازی همسان است. این خانه در حال حاضر به مهمانسرای سنتی تبدیل شده است.
این دخمه در انتهای جنوبی شهر یزد در حوالی منطقه صفائیه در بالای تپه‌ای نسبتاً مرتفع وجود دارد كه یكی قدیمی‌تر به نام هانجكی هاتریا (زرتشتی هندی الاصل) و دیگری كه جدیدتر است به نام گلستان معروف است. در وسط این دو دخمه چاله‌ای سنگی وجود دارد كه زرتشتیان مردگان خود را در آن می‌گذاشتند.
یكی از اماكن مربوط به زرتشتیان آتشكده آنها است. این بنا در خیابان آیت الله كاشانی واقع شده و شامل ساختمان و باغ پردرختی است كه در قرن اخیر ساخته شده است. در این محل آتش مقدس با قدمت چندین ساله كه برای زرتشتیان محترم است و باید همیشه روشن نگه داشته شود، نگهداری میشود.
قدمت آتشكده به 1500 سال می‌رسد. آتش در محفظه‌ای بلندتر از سطح زمین در اتاقی نسبتاً وسیع و دور از تابش خورشید قرار گرفته و اتاق‌هایی برای مراسم نیایش پیرامون آن طراحی شده است.
باغ دولت آباد یكی از باغ‌های معروف ایرانی است كه در زمان زندیه طراحی و ساخته شده است. این باغ از قناتی به همین نام مشروب میشود و جریان آب در باغ، استخوان‌بندی طراحی آن را تشكیل می‌دهد.
مجموعه از عناصری چون عمارت سردر جنوبی، شترخان و اصطبل‌ها، عمارت حرم‌سرا و عمارت هشتی بادگیر، آشپزخانه، عمارت بهشت‌آیین، عمارت تالار آیینه سردر اصلی و آب‌انبار دو دهانه تشكیل شده است.
جالب‌ترین بنای مجموعه را عمارت هشتی و بادگیر تشكیل می‌دهد كه تلفیق جریان آب و هوا به زیباترین شكل صورت گرفته است. بادگیر باغ دولت‌آباد با 33 متر بلندی از سطح زمین شاهكار مهندسی و نبوغ معماران یزدی است.
برای شهرهای كویری همچون یزد ارزش آب بیش از هر جای دیگر احساس میشود. در این شهر بیش از 75 آب‌انبار وجود دارد. این آب‌انبار نمونه دارای شش بادگیر است و 180 سال پیش در دوره قاجار ساخته شده است.
از ویژگی‌های مهم آن دو دهانه بودن این آب‌انبار است كه دارای تزیینات مقرنس‌كاری است. بنا دارای 55 پله ورودی در قسمت جنوبی است كه بین پله 25 و 26 از بالا یك هشتی با سنگ‌فرش آجری قرار دارد.
این مسجد بزرگ در جنوب میدان خان قرار گرفته است و اثر همت والای آخوند ملا اسماعیل عقدائی در سال 1222 است. در این مسجد با ایوان وسیع و شبستانی با 32 ستون و گنبدهای عالی، نقش و نمای آجری درگاه‌ها و گاهی تلفیق شده به كاشی و سنگ و مكتوب در طرف چپ بالای سردر بزرگ ورودی با مطالبی با خط نستعلیق جلب نظر می‌كند.
این مسجد كه كاروانسرای مخروبه بوده در خیابان قیام واقع است، توسط امیر معین‌الدین اشرف بنا شد. منار گلی مزین به كاشی با خطوط نقوش هندسی، قفسه‌ای چوبی در بالای منار، كتیبه خط ثلث بر كاشی معرق در سه طرف سردر، در كنده‌كاری دو لنگه‌ای، كاشی‌های شش ضلعی فیروزه‌ای و آبی با حاشیه‌های سیاه و سفید مرسوم قرن نهم هجری در بدنه محراب و طاق‌نمای محراب با گچكاری مقرنس از برجستگی‌های مهم این مسجد به شمار می‌رود.
در محله دارالشفا مسجد كوچكی واقع شده كه گفته شده بعد از خروج ابومسلم در خراسان و تسلط او بر یزد آن را ساخت و امام رضا (ع) هنگام سفر از مدینه به خراسان در این مسجد عبادت كرده است. این مسجد در خیابان امام خمینی، پشت بازار خان قرار دارد.
امامزاده جعفر از نوادگان امام صادق (ع) و مهم‌ترین زیارتگاه مورد احترام مردم یزد، در محله قدیمی مصلی عتیق واقع شده است. وی در زمان خلافت متوكل عباسی از مدینه به یزد مهاجرت كرده و به شاگردی در دكان آهنگری پرداخت. وی در سال 424 هجری قمری درگذشت و در محل فعلی دفن شد.
این بنا در سال 725 هجری قمری بنا نهاده شده است و محل دفن سید ركن‌الدین محمد قاضی است. در داخل بقعه، آثار تزیینات آجركاری و خطوط كوفی و نستعلیق بر دیوارها و حتی در قسمت سقف كه با آب رنگ نقاشی شده است به چشم می‌خورد. بقعه در خیابان امام خمینی، خیابان مسجد جامع قرار دارد.
این خانه كه بیش از یك قرن از عمر آن می گذرد، در محله سهل بن علی یزد، خیابان امام خمینی، دانشكده معماری واقع شده است و شامل دو بخش متمایز به صورت بیرونی و اندرونی است. اتاق بزرگ اُرسی با شیشه‌های رنگی، حوض‌خانه، تالار زیرزمین و بادگیر فضای اصلی بیرونی را تشكیل می‌دهد.
حیاط اندرونی كه بخش كاملاً خصوصی خانه است شامل اتاق‌های سه دری، كلاه فرنگی و بادگیر است كه پیرامون حیاطی بزرگ و مشجر با حوضی وسیع در میان آن، قرار گرفته است.
این زیارتگاه را قبر فضل بن موسی از فرزندان امام موسی كاظم (ع) دانسته‌اند ولی برخی از مورخان نسبت به صحت آن شك و تردید كرده‌اند. گفته شده كه بنای آن توسط امیر مبارزالدین احداث شده است. برخی از مورخان این مكان را مزار پیر برج می‌دانند و از این جهت مورد احترام زرتشتیان است.
اصطلاح كنیسه به معابد یهودیان اطلاق میشود. كنیسه كمال یكی از معابد قدیدمی كلیمیان (یهودیان) یزد است كه با سبك معماری دوره صفویه و ویژگی‌های معماری خاصی ساخته شده است. كتیبه‌هایی به خط و زبان عبری از جمله آثار بر جای مانده در این بناست.كنیسه در خیابان امام خمینی، ابتدای خیابان مسجد جامع واقع است.