دریا، تمدن و تاریخ بوشهر را شکل داده اما نمی‌توان در گشت و گذار در استان بوشهر فقط به دریا بسنده کرد. بوشهر را با دیدن نخلستان‌های دشتستان، خانه‌های تاریخی تنگستان، قلعه‌های خورموج یا قبور گنخک می‌توان درک کرد.
بوشهر را شاید بیش از هر چیز با کرانه خلیج فارس به یاد آورد، اما این استان نخلستان‌ها و دیدنی‌های فراوانی دارد که برای دیدنشان باید دل از دریا کند و راهی شد. باید از شهرهای بندری فاصله گرفت و به عمق این خطه رفت. از مناطق دور از دریای استان بوشهر می‌توان از اهرم یا تنگستان، برازجان یا دشتستان، سعدآباد، دالکی، دولنگه یا بهارستان، خورموج، انارستان و شبانکاره و شنبه با دیدنی‌های تاریخی و طبیعی نام برد.
این استان از مهم‌ترین مناطق جنوبی ایران است که بیشتر شهرستان‌های آن از بناهای دیدنی و مکان‌های تاریخی برخوردارند. آثار و بناهای تاریخی منطقه ردپای تاریخی از دوره‌های باستانی ایران، دوره‌های اسلامی و معاصر در بردارند که هر یک به نوبه خود برای گردشگران جذاب و دیدنی است.
بخش سعدآباد که میان دو رودخانه دائمی دالکی و شاپور در شمال شرقی شهرستان دشتستان واقع شده، دارای نقاط گردشگری و تاریخی فراوانی است. وجود نخلستان‌های فراوان و سرسبز و جاری بودن رودخانه شاپور در این منطقه سبب شده تا این منطقه از دیرباز دارای رونق فراوانی برای حضور و زندگی مردم باشد به طوری که این منطقه به عنوان یک منطقه تاریخی به حساب می‌آید.
شهر سعدآباد واقع در 86 کیلومتری شهر بوشهر و 22 کیلومتری شهر برازجان، که بقایای شهر باستانی توز و سبا حکایت از قدمت سکونت در این منطقه دارد، اینک نیز روستاها و آبادی‌های بسیاری را شامل می‌شود.
در نزدیکی روستای زیر‌راه واقع در 6کیلومتری شهر سعدآباد 3 آسیاب قدیمی یافت شده که دوره هر کدام به حدود 120سال پیش بر می‌گردد. قلعه خان بر تپه‌ای بلند واقع شده و مربوط به 100تا200 سال پیش است. حدود 40 سال پیش این قلعه مرمت شده و اینک محل زندگی سه نفر از اهالی روستا است.
در سه کیلومتری شمال شهر سعدآباد در نزدیکی ویرانه‌های شهر باستانی توز مجموعه �غارهای چهل‌خانه� در دیواره سنگی رودخانه شاپور ساخته شده است. تاریخ دقیقی از زمان ساخت آن در دست نیست و اکنون 23 خانه آن باقی‌مانده است. چهل‌خانه همان طورى که از اسمش پیداست به معنى وجود 40 خانه در این مکان است. گفته مىشود چهل‌خانه به معناى چله‌خانه نیز هست، که مرتاضان و زاهدان در آن زندگى مىکردند. با مطالعاتى که راجع به این نوع دخمهها در نقاط مختلف ایران انجام گرفته، احتمال مىرود که از نوع دخمههاى تدفینى دورههاى مادى و ساسانى باشند.
بقایای �منطقه باستانى توز� اکنون در شمال شرقی شهر سعدآباد کنار جاده سعدآباد به وحدتیه نزدیک روستای زیراه است. توز شهرى تجارتى بود که پارچههاى کتانى ملون و گلابتون‌دوزى آن معروف بود. رودخانه شاپور که از نزدیک آن مىگذرد غالباً رودخانه توز (توج) نامیده مىشد. بیرون از دره و تپه کنونى روستاى زیراه به طرف غرب و جنوب، خرابههاى فراوانى وجود دارد که به صورت مزارع یا راههاى پیادهرو و اتومبیل‌رو و قبرستان و محل تعلیف گوسفندان درآمده است.
�چشمه و آبشار زیراه� در شمال روستای زیراه در مرکز شهر باستانی توز واقع شده و چشم‌اندازی بسیار زیبا و مناظر طبیعی باصفا دارد. آب خروجی از این چشمه در مسیری مملو از درخت و گیاه عبور می‌کند که سرسبزی آن، این منطقه را به محلی برای حضور گردشگران بدل کرده است.
�مسجد و بقعه آقا میرهداف� نگین شهر باستانی توز و از قدیمی‌ترین مساجد و بقعه‌های کشور است. احتمالاً هداف یکى از سرداران شهرک مرزبان فارس بوده است که در جنگ با اعراب کشته شده و توسط اهالى توز در این محل به خاک سپرده شده است. همچنین احتمال دارد که این مکان معبد یا نیایشگاه زرتشتى اواخر دوران ساسانى باشد. این بقعه بین اردشیرآباد و زیراه واقع است. اطراف آن قبرستان وسیعى وجود دارد.
بناى �گور دختر� شبیه به مقبره کوروش کبیر در پاسارگارد است و قدمت آن به سده ششم قبل از میلاد برمىگردد. عناصر هنر اورارتویى و نیز عناصر معمارى ایلامى معبد چغازنبیل را مىتوان دید. این بنای تمام سنگی در محلی به نام دشت �پشت پر� در شرق جاده برازجان-کازرون واقع است.
�آبشار تلخ آب� از جمله نقاط دیدنی و گردشگری بخش سعدآباد دشتستان در استان بوشهر است. در شمال روستای تل سرکوه و در جنوب روستای شول واقع شده و از آبشارهای زیبای استان بوشهر است که سالانه گردشگران فراوانی را از سراسر استان و کشور پذیراست. آب خروجی از این آبشار در یک محوطه وسیع فرود می‌آید و این منطقه را به استخری طبیعی برای شنا به‌ویژه در فصول گرم سال بدل کرده است.
از میان جاذبه‌های تاریخی تنگستان، �خانه رئیس علی دلواری� در شهرستان تنگستان یادآور خاطرات فراموش نشدنی مبارزات آزادی‌خواهی 80 سال پیش است. خانه رئیس‌على دلوارى در 45 کیلومترى بوشهر در دلوار قرار دارد که پس از تعمیر و نوسازى به یک مجموعه فرهنگى تبدیل شده است. موزه مردم‌شناسى استان بوشهر و دیگر فعالیتهاى سنتى روستایى در این مکان بر قرار است.
�کوشک اردشیر� بسیار شبیه به کاخ اردشیر در فیروزآباد است و از سنگ‌هاى نه چندان هموار که با ساروج به یکدیگر چسبیدهاند، ساخته شده است. زیربناى کوشک به صورت صلیب است و اصل بنا داراى طاق‌هاى گهوارهاى یا دیده‌بانى بوده است. این بنا که در تنگ ارم واقع شده به احتمال زیادى جاى استراحت و محلى براى شکار در دشت بزپر بوده است.
قلعه زائر خضرخان در شمال منطقه اهرم واقع شده و به زائر خضر خان تنگستانى منسوب است و در حال حاضر نیز اعقاب و فرزندان او در آن سکونت دارند. این قلعه در زمان جنگ انگلیس و ایران در بوشهر مورد استفاده قرار گرفت و جاى اصابت گلوله توپ بر برج غربى آن هنوز باقى است.
�قلعه کلات خوانین� در ابتداى ورود به شهر اهرم واقع شده و در غرب آن آثار قلعه ویرانه معروف به قلعه باقرخان تنگستانى وجود دارد. این قلعه از لحاظ نوع بنا، جنس مصالح، سبک ساختمان و اندازه برج و باروها همانند قلعه زائر خضرخان است.
�کاخ کوروش� در یک کیلومترى جنوب شهرستان برازجان و در حدود 500 مترى جاده آسفالته برازجان ـ بوشهر قرار گرفته است. اطراف این مکان را مزارع توتون‌کارى و نخلستان‌هاى قدیمى احاطه کرده است. این کاخ در نوع خود بىنظیر و از جمله بناهاى تاریخى و مفاخر ملى است که الگوى پیشرفت معمارى و حجارى هخامنشیان را در بدو تشکیل امپراتورى پس از پاسارگاد، نمایان کرده است. آنچه تاکنون ضمن عملیات اکتشافى ظاهر شده، عبارت است از بنایى مرکب از 12 ستون در دو ردیف شش تایى که از ترکیب دو نوع سنگ سیاه و سفید تشکیل شده است.
�کاخ بردک سیاه�، کاخی مربوط به عصر هخامنشی است که در حاشیه رودخانه دالکی در 12 کیلومتری شهر برازجان واقع شده است. این کاخ بعد از کاخ کوروش بنا شده و فاقد ظرافت‌ها و ترکیب خاص رنگ‌های سیاه و سفید کاخ‌های برازجان و پاسارگاد است. این کاخ در شمال روستای درودگاه در میان نخل‌های سبز و کهن، در سال 1356 توسط باستان‌شناسان از دل خاک بیرون آورده شده است.
�دژ برازجان� که در مرکز شهر برازجان قرار دارد تا مدت‌هاى مدید به عنوان زندان مورد استفاده قرار مىگرفت و در اصل کاروانسرایى از دوره قاجاریه است. این کاروانسرا ویژگىهاى منحصر به‌فردى دارد و به همین جهت به عنوان یک اثر ملى به ثبت رسیده است.
حدود 12 کیلومترى شرق برازجان محوطه وسیعى به نام �آب‌انبار� یا �تنب کرو� وجود دارد که بقایاى دیوارهاى غربى آن از قلوه سنگ و ملات گل است. در حال حاضر در محل آب‌انبار حداقل دو مخزن آب به چشم مىخورد که به قطر حدود چهار متر به صورت دایرهاى در کف زمین کنده شده و با قلوه سنگ و ملات ساروج استحکام یافته است.
�قلعه خورموج� که قسمتى از آن به نام قلعه محمدخان دشتى و قسمت دیگر آن به نام قلعه جلال‌خان معروف بوده در شهر خورموج قرار داد. این بنا از چهار حصار، چهار قلعه، یک اندرونى، یک عمارت مرکزى، تعدادى قراولخانه و اصطبل تشکیل شده است. اصل بنا چهار طبقه بوده و داراى عمارت گوشوارهاى فوقانى زیبایى بوده است. از این بنا براى سکونت و مقاصد نظامى و دیده‌بانى استفاده مىشده است. شاهنشینها و گوشوارهها به سبک سلجوقى بنا شده بودند. گچبرى دیوارها و درون اتاقها و تزیینات اصلى قلعه بسیار جالب است و سبک بنا با بناسازى و گچبرى و طاق‌سازى کاخ اردشیر در فیروزآباد فارس همانند است.
�معبد کلات� در دامنه کوه مند در فاصله 30 کیلومترى خورموج، در جنوب روستاى حیدرى واقع شده است. نماى خارجى فعلى معبد کلات عبارت است از یک مدخل با سقفى قوسى شکل و دو مدخل دیگر و دو حفره به شکل روزنههایى در طرفین سکوى اصلى که به منزله نورگیرها یا پنجره رواقهاى اصلى معبد عمل مىکنند. به نظر مىرسد قسمت میانى، مکان جلوس کاهنان یا مقربان و انجام مراسم مخصوص مذهبى بوده است. در بستر خشک رودخانه آثار بندها و آبگردان‌هایى در اراضى پاى کوه وجود دارد که حاکى از وجود میدانى بزرگ در جلو معبد بوده است. نکته قابل توجه در معبد کلات وجود چاه‌هاى متعدد در اتاق‌هاى پایینى است که به نظر مىرسد جهت دفن اموات یا نگهدارى استخوان آنها حفر شده است.
امامزاده �میرارم� یا �پیرارم� یا �پیر چهل گزو� در جنوب شهر خورموج واقع شده است. درون بقعه پیر چهل گزو، ضریح و معبدى وجود ندارد. مقبره با سنگى قدیمى و سخت به طول 12 متر با تراش اسلیمى و نقش سروک‌سازى بسیار ظریف روى پایهاى مستطیل شکل قرار دارد. بر پایه طویل، سنگ تراشیده ترنجى و اسلیمى با دو لچک کوچکتر در بالا و پایین و یک اسلیمى پهن و عریض در وسط قرار دارد. دو پایه آتشدان سنگى نظیر آتشدانهاى سنگى دوره هخامنشى روى این سنگ قرار گرفته است. مردم خورموج بر این باورند که این مقبره مدفن میرارم فرزند سام پسر نوح پیامبر است.
گنخک بین کاکى و آبدان در مسیر جاده کاکى ـ بردستان و کاکى ـ دیر واقع است. در گنخک هیبرونى آثار قبور قدیمى وجود دارد که در دامنه صخرههاى سنگى کنده شده و همانند دخمههاى کوه بنگ گناوه و یا دخمههاى سیراف هستند. احتمالاً این گورها مربوط به پیش از اسلام و یا مربوط به قبل از دیلمیان و یا اتابکان بوده و متعلق به یهودیان است.