آبانبارها یكی از شاهكارهای معماری سنتی و بومی ایران به شمار می‌آید كه به‌عنوان یكی از بناهای عام‌المنفعه از منزلت و جایگاه فراوانی در فرهنگ و تمدن ایران زمین برخوردار بوده است و تقریبا در سراسر ایران (حتی در برخی شهرهای شمالی مانند ساری و گرگان) هم پراكنده است.
طرح‌ریزی این نوع از ابنیه سنتی و تاریخی،از شاهكارهای فن معماری آبی جهان به شمار می‌رود كه همه ابتكارهایی است كه در پاسخ به طبیعت سخت و بهره جستن هر چه بهتر از منابع آبی و تلاش در هدر ندادن این مائده آسمانی ابداع شد.
قدیمی‌ترین آب انبار ایران یا به عبارتی مخزن آب در ایران، تقریبا با پیدایش اولین تمدن‌های ایران همزمان است؛ مخزن آب انبار شهر ایلامی دوراونتاش در چغازنبیل (در 40 كیلومتری جنوب شرقی شهر تاریخی شوش در استان خوزستان) كه قدمت آن به نیمه اول هزاره دوم قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد.
از دوران حكومت هخامنشیان نیز بقایای آب انبار و آب راه‌های متعدد در محدوده تخت‌جمشید وجود دارد. گذشته از آن از دوران ساسانی در ناحیه جنوب و جزایر خلیج فارس نیز مخزن‌هایی به جا مانده كه از اعتباری خاص برخوردار است. آبانبارها علاوه بر نقش مهمی كه در زندگی روزمره مردم داشته است، از موقعیت خاصی نیز در فرهنگ و اعتقادات مردم این سرزمین برخوردار بوده تا جایی كه جنبه تقدسی هم یافته است.
آب در فرهنگ ایرانیان باستان همواره مورد احترام بوده و یكی از عناصر چهارگانه مقدس دین زرتشت (آب، باد، خاك و آتش) محسوب می‌شده است كه باید همواره پاكیزه بماند و از پلیدی‌ها دور نگه داشته شود.
به این ترتیب حرمت گذاردن به آب و خودداری از هدر دادن و آلوده ساختن آن از دوران بسیار كهن در فرهنگ مردم سرزمین ما ریشه‌ای بس ژرف داشته است و ایزد آناهیتا، فرشته موكل آب، از معتبرترین ایزدان ایران قدیم به شمار می‌رفته كه برای بزرگداشت او نیایشگاه‌های فراوان احداث شده است.
پیوند میان آب و آیین‌های مذهبی، در دوران بعد از اسلام نیز در ایران ادامه یافت؛ به‌گونه‌ای كه نیایشگاه‌های آناهیتا، جای خود را به مصلی”‹های شكوهمند خارج از شهر داد و ایرانیان برای طلب رحمت از خداوند بزرگ و ریزش باران در برابر آنها گردهم می‌آمدند و دست نیاز به سوی آسمان و خدای خویش بلند می‌ساختند.
آب انبارها؛ فناوری كهن آبرسانی كویر
نقش آب انبارها در بافت شهرهای حاشیه كویر و مناطق كم‌آب ایران در دوران بعد از اسلام چنان چشمگیر است كه در بسیاری از آبادی‌ها و شهر‌ها و محله‌های مختلف شهرهای بزرگ،آب انبارها، قلب آبادی، شهر و محله‌ها را تشكیل می‌دهد و در بسیاری از محله‌ها بزرگ‌ترین و چشمگیرترین واحد معماری به شمار می‌رود تا جایی كه دیگر بناهای همگانی محل را زیر نفوذ خود قرار داده‌است.
اصولا در شهرهای گرم و خشك ایران هر محله‌ای اغلب برای خود آب انباری داشته كه توسط اهالی محل احداث می‌شده و گاه یكی از افراد متمكن و خیرخواه محله بانی آن بوده است.
به‌طور كلی آب انبارها را می‌توان به دو دسته كلی تقسیم كرد؛ آب انبارهای عمومی واقع در محله‌های شهر‌ها، روستاها و در كنار كاروانسراها و قلاع یا به صورت تك بنا در مسیر راه‌های كاروانی و آب انبارهای خصوصی شامل اتاق‌های زیرزمینی واقع در خانه‌های متمولان كه برای اهدافی چون ذخیره آب برای زمان‌های خشكسالی، جنگ یا محاصره، خنك ماندن آب در تابستان، عدم تبخیر آب در اثر تماس مستقیم با گرمای خورشید و جریان هوا، جلوگیری از فاسد شدن یا بو گرفتن آب در هوای آزاد و دیگر امور به كار گرفته می‌شد.
فن ساختمان و شیوه معماری در ساختمان آبانبارها دارای اعتبار خاصی است؛معماری این واحدها در مناطق مختلف تحت تاثیر سبك‌های معماری محلی و اسلوب‌های متناسب با آب و هوای مناطق متفاوت قرار گرفته است و سازندگان و مهندسان با دقت و نكته‌‌سنجی بسیار، به مسائل عمده‌ای چون میزان فشار آب بر كف و سطح آب‌انبار، تهویه، تصفیه و جلوگیری از آلودگی آب، توجه كامل داشته‌اند.
اصولا اركان سازه شامل مخزن (خزینه یا تنوره)، سردر، بادگیر (خیشخان)، راه پله و پاشیر می‌شود.
ـ مخزن یا انبار: محل انبار كردن آب و اصلی‌ترین عنصر در شكل‌گیری آب انبار است. منبع آب انبارها به شكل مكعب، مكعب مستطیل، هشت گوش و استوانه و مدور ساخته شده كه تمامی یا بخش عمده آن در زیر زمین حفر می‌شود.
این بخش معمولا در زمین سفت تعبیه می‌شود تا از ریزش دیواره‌های آب انبار جلوگیری شود. كندن مخزن در داخل زمین از دو جهت اساسی مورد توجه بوده است.
نخست آن‌كه به كمك توده‌های خاك فشرده پیرامون منبع به میزان بسیار بر قدرت مقاومت دیواره‌ها افزوده می‌شود و دیگر آن‌كه به كمك عایق طبیعی خاك دور منبع، از میزان نفوذ گرما در تابستان و گرم شدن آب جلوگیری به عمل می‌آید.
نكته اساسی در بنای یك آب انبار عدم نشست و ترك خوردن مخزن است كه در برابر فشار معمولا رخ می‌دهد. به‌طور معمول پس از بیرون آوردن گود آب انبار در داخل زمین، كف آن را با شفته آهك می‌پوشاندند.
نمونه‌هایی وجود دارد كه به جای این كار، كف آب انبارهای ژرف و پرحجم را سرب می‌ریختند. به اعتباری این روش گذشته از جنبه استحكام بخشی به بنا و جلوگیری از تغییر شكل كف، از منظر خنك ساختن آب در تابستان نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.
معمولا آب قبل از ورود به مخزن توسط حوضچه‌های شنی تصفیه و سپس به مخزن هدایت می‌شد. همچنین بسیار دقت می‌شد تا مخزن پاك باشد و به این جهت از چند پهلوان كمك می‌گرفتند. آنها برای تمیز كردن و وارد شدن به مخزن، لباس كركی می‌پوشیدند و لجن‌ها را با طناب و چرخ چاه از یكی از روزنه‌های تعبیه شده تخلیه می‌كردند.
درخصوص بهداشت آب در مخزن لازم به توضیح است كه به سه روش آب بهداشتی و مطبوع برای آشامیدن در آب انبارها ذخیره می‌شده است:
ـ در آب انبارها تاریكی محض وجود دارد و چون میكروب‌های غیر هوازی احتیاج به نور برای رشد و نمو دارند، بنا بر این در این مكان‌ها از بین می‌روند.
ـ به‌واسطه جاذبه زمین، املاح و ذرات موجود در آب ته‌نشین می‌شود. همچنین روی آب، نمك و آهك می‌ریختند تا مانند كلر باكتری‌ها را در آب از بین ببرد بنابراین تصفیه آب، هم از طریق فیزیكی و هم شیمیایی صورت می‌گرفته است.
ـ با قرار دادن مخزن آب انبار در داخل زمین و تهویه هوای داخل آن، آب مخزن در زمستان یخ نمی‌زده و در تابستان نیز گوارا بوده است.
ـ راه پله و پاشیر: راه پله به‌طور معمول در وسط سردر باشكوه پله‌های آب انبارها قرار دارد كه دسترسی به پاشیر و محل برداشتن آب را میسر می‌سازد. شیب پله‌ها گاهی تند، ولی پهنای آنها بسیار است. ارتفاع پله‌ها به طور معمول بین 25 تا 30 و كف آنها از 30 تا 50 سانتی‌متر است و در فاصله هر چند پله یك �تخت پله� با وسعت مناسب برای استراحت برداشت‌كنندگان آب وجود دارد. در محل پاشیر جهت صرفه‌جویی در زمان برداشت‌كنندگان منتظر در صف، گاه چند شیر قرار می‌دادند كه در یك متری از كف مخزن نصب می‌شدند تا مواد ته‌نشین شده با آب خارج نشود. در یزد آب انبارهای ساخته شده به دست زرتشتیان بیشتر دارای دو پلكان برداشت آب است؛ یكی برای زرتشتیان و یكی برای مسلمانان.
ـ سردر: این قسمت از آب انبارها چشمگیرترین واحد تزئینی و نماسازی شده آن به شمار می‌رود و راهنمای ورود به آب انبار بوده است. این عنصر به‌طور معمول مركب از قوس بزرگ میانی، جرزهای دو طرف و لچكی‌های دو سوی قوس و كتیبه است. بررسی نوشته‌های كتیبه‌ها در سردر آب انبارها چه از نظر شناخت فرهنگ مردم جامعه و چه از نظر شناخت بازتاب باورهای مذهبی مردم، از اهمیت خاصی برخوردار است. مطالب عمده كتیبه‌ها، شعرهایی است كه به مناسبت تاریخ بنای ساختمان آب انبار سروده شده و گاهی شعری در راستای سلام بر امام حسین(ع)، لعنت بر یزید و صحرای محشر، روی كاشی‌های هفت رنگ یا معرق نقش می‌بست. در دو سوی سردر، اغلب سكوهای سنگی پهنی قرار دارد كه بیشتر در پیوند فضای باز محل مقابل سردر، جایگاه مناسبی برای گردهمایی مردم محل به شمار می‌رود.
ـ بادگیر: گرمای زیاد مناطق كویر، معماران ورزیده ابنیه مختلف را به اندیشیدن روش‌هایی برای تهویه هوا واداشته است. یكی از این روش‌های شاخص و بی‌نظیر استفاده از بادگیر در شكل‌های مختلف بوده است.در آب انبارها به این دلیل كه آب راكد در یك محل دچار فساد و گندیدگی می‌شود، استوار كردن بادگیر بر فراز آنها به جهت سالم نگه داشتن آب و خنك كردن آن از ملزومات و اركان اصلی احداث این بناها گردید تا جریان هوا را در آن برقرار سازد. اساسا در بنای آب انبارها یك تا شش بادگیر (در یزد) یك دهانه یا چند دهانه دیده می‌شود. جریان باد و وجود دریچه‌های تهویه علاوه بر خنك كردن فضای انباری و آب موجود سبب می‌شود گرما و رطوبت بسیار زیاد داخل مخزن به مصالح و بدنه آن لطمه وارد نسازد. در برخی آب انبارها كه بادگیر‌های بلند وجود ندارد، بر فراز طاق نیمكره یا مخروطی‌شكل انبار، هواكشی چون بادگیر كوتاه تعبیه می‌شود تا جریان هوا را برقرار سازد. بادگیر‌ها در كنار پوشش سقف‌هایی چون گنبدی، مخروطی، آهنگ و مسطح كه از سنگ و آجر احداث می‌شد، منظره بام آب انبارها را تشكیل می‌دهد.
فناوری بومی و سنتی برای تامین آب بخوبی نشان‌دهنده آن است كه اجداد ایرانیان توانسته‌اند با تدابیر خاص و به كارگیری هوش ایرانی به نحو احسن از عهده كار حفظ و نگهداری از مایع حیات برآیند و حتی تكنیك‌های ویژه خود را در این امر به سایر ملل نیز وام دهند.
حال اگرچه با وجود این‌كه به‌واسطه ابر فناوری موجود در قرن 21 آبرسانی بسیار سهولت یافته و كاربری آب انبار و قنات از رونق افتاده است، اما هنوز هم آب انبارها در مناطق حاشیه كویری، با وجود لوله‌كشی آب شهری مورد استفاده واقع می‌شوند.
جالب آن‌كه آب این آب انبارها خنك‌تر و گواراتر از آب لوله‌كشی است و حتی عاری از هرگونه املاح مضری چون گچ است لذا ضروری است هرچه زودتر با مدیریت و سیاست‌های ویژه در حفظ و حراست این میراث چند هزار ساله كوشید و با مرمت و بهسازی این ابنیه تاریخی، با تغییر كاربری و تخصیص عملكردهای جدید، سبب احیای این داده‌های غیرمنقول گران”‹قیمت سرزمین‌مان شویم و راه‌های پرپیچ و خم را برای فعال‌سازی مجدد آنها هموار سازیم؛ چراكه در كشوری مانند ایران و بخصوص در شهرهای كویری، با توجه به شرایط اقلیمی حاكم بر آنها كه منابع آب زیادی در آن وجود ندارد، ارائه راهكارهای مناسب و موثر لازم است مثلا می‌توان با به‌كارگیری فنون و روش‌های سنتی در كنار روش‌های مدرن و تركیب منطقی این دو شیوه با یكدیگر، كمك موثری به حل بحران آب در این‌گونه سكونتگاه‌ها کرد.