در شش كیلومتری جنوب شرق تهران، شهری كهن آرمیده است كه روزگاری �چهارراه دنیا� نامیده می‌شد. ری تا پیش از حمله مغولان ویرانگر، از چنان جایگاهی برخوردار بود كه سلاطین، حكام و امرا در كمین فرصتی بودند تا در بزنگاهی مناسب بر آن یورش برند و با تسخیر این شهر بر ایران تسلط یابند زیرا ری مسیرهای شرق و غرب را به یكدیگر متصل می‌ساخت و از لحاظ سوق‌الجیشی كلید شمال و دروازه مركز ایران بود.
شاید به همین دلیل آن را �سوق العالم� یا �چهارراه دنیا� می‌نامیدند. اما پس از هجوم تاتار این شهر در اثر عوامل گوناگون ـ طبیعی و انسانی ـ چنان تخریب شد و چونان شكل باخت كه میان آن گذشته شكوهمند و این آثار ویران شده چندان تناسبی قابل تصور نیست.
نام ری برای اولین بار در كتاب اوستا آمده است و از آن به عنوان دومین شهری یاد شده كه به دست اهورامزدا آفریده شده است. این شهر در ادوار ماد و هخامنشی یكی از ایالات ماد بزرگ محسوب می‌شد. در گل‌نوشته‌های مكشوف از تخت جمشید به خط عیلامی از این شهر با نام �راكان� نام برده شده كه محل پرورش و نگهداری گوسفندان و اسبان بویژه اسب‌های مسافرتی بوده است.
با تشكیل دولت سلوكی و متعاقب آن مهاجرت یونانیان به ایران، ری یكی از مراكز مهم یونانی‌نشین و جایگاه فرمانروایی شاهزادگان سلوكی شد و احتمالا سلوكوس نیكاتور این شهر ویران را از نو ساخت و آن را �اروپوس� نامید.
اما اشك- بنیانگذار سلسله اشكانی ـ پس از شكست شاهان دست‌نشانده سلوكی، ری را فتح كرد و در آن قلعه‌های متعددی بنا نهاد. در این دوره ری را �ارشكیه� و �ریشهر� نامیدند. دانسته‌های ما نسبت به ری در دوره ساسانی بسیار اندك است، اما احتمال داده می‌شود شهر مهمی بوده است. در این دوره خاندان مهران ـ یكی از هفت خانواده عصر اشكانی و ساسانی ـ بر ری تسلط داشتند.
تا پیش از روزگار فتحعلی شاه قاجار، بر دامنه جنوبی كوه دز رشكان (كوه سرسره) نزدیك ری سنگ‌نگاره ناتمامی از عهد ساسانیان وجود داشت كه چند نفر از شرق‌شناسان و جهانگردان آن را وصف و تصویر كرده‌اند، اما به فرمان پادشاه قاجار این نقش برجسته محو شد تا صورت وی به جای آن حك شود.
به نظر برخی از پژوهشگران، این تصویر از یادگارهای بهرام چوبین بوده است. بهرام چوبین پسر بهرام گشنسب ـ مرزبان ری ـ از سرداران ساسانی است كه ادعای سلطنت داشت و مدت كوتاهی نیز بر تخت شاهی نشست و سرگذشت وی با حماسه و افسانه آمیخت و در روایات ایرانی مثل شاهنامه شهرت یافت. به هر حال، شهرت و محبوبیت بهرام چوبین آن اندازه بوده است كه برخی از اعمال پهلوانی و صحنه‌هایی از سرگذشت وی به تصویر كشیده شود.
از دیگر آثاری كه ساسانیان در ری احداث كردند، می‌توان به آتشكده ری اشاره كرد كه بر فراز تپه میل پس از 1800 سال همچنان استوار ایستاده است. این آتشكده ساختاری همچون دیگر آتشكده‌ها دارد. اتاقی چهارگوش كه از چهار سمت درگاهی قوسی شكل دارد و احتمالا سقفی گنبدی، آتش مقدس آنها را حفظ و حراست می‌كرده است.
در زمان خلفای عباسی، ری یكی از شهرهایی بود كه به صورت باشكوه و مجلل ارتقاء پیدا كرد و ساخت و سازهای تازه در آن انجام گرفت. برای نمونه خلیفه محمد امین بن مهدی، شهر محمدیه را آن سوی بخش شهرستان ساخت و در سال 58 هـ .ق مسجد جامع شهر را بنا نهاد.
این خلیفه نام شهر را به المحمدیه (نام خود) تغییر داد، اما این تغییر از سوی مردم پذیرفته نشد و ری همچنان ری باقی ماند. در سده‌های دوم و سوم هجری ری آنچنان آبادان بود كه آن را �عروس دنیا� نام نهاده بودند و البته این شهر را �ام‌البلاد� و �شیخ‌البلاد� هم نامیده‌اند. ری از جمله شهرهایی بود كه مذهب تشیع در آن رواج پیدا كرد.
این شهر از سال 314 تا 316 هـ .ق میان ماكان كاكی، ابوعلی محتاج و اسفاربن شیرویه دست به دست شد تا این‌كه در نهایت مرداویج زیاری ـ بنیانگذار حكومت زیاری ـ ری را همراه شهرهای دیگر چون قزوین، زنجان، ابهر، قم و كرج فراچنگ آورد و آغاز حكومتی نوبنیاد را اعلام كرد.
در كنار زیاریان، پسران بویه ماهیگیر نیز به دنبال فرصتی بودند تا بر ری و دیگر شهرهای مهم ایران سیطره یابند. آل‌بویه در آغاز، قدرت خویش را به سه حوزه شیراز، بغداد و ری تقسیم كردند و ركن‌الدوله در ری بر تخت قدرت تكیه زد. او در پی آن بود كه شكوه از كف رفته امپراتوری ساسانی را مجدد احیا كند.
به دستور او نشان یادبود سیمینی در ری ضرب شد كه عبارت �شكوه شاهنشاه افزون‌باد� بر آن دیده می‌شد. پادشاهان دیلمی (آل‌بویه) علاوه بر تمایلات ایران دوستی به مذهب تشیع نیز باوری عمیق داشتند. به دستور اینان در دامنه كوهی كه در حاشیه جنوب شرقی ری كهن قرار داشت زیارتگاهی ساخته شد كه به باور شیعیان به عنوان آرامگاه بی‌بی شهربانو، دختر یزدگرد سوم ساسانی و همسر امام حسین( ع) مورد احترام است.
شهر ری تا زمان ملكشاه سلجوقی جایگاه نمادین و استراتژیك خود را حفظ كرد. اما پس از مرگ وی این شهر به نوعی موقعیت پیشین خود را از دست داد و مشمول مناطقی گشت كه به شكل غیرمستقیم اداره می‌شدند. پس از این، شهر در دستان اتابكان دست به دست می‌گشت.
ری عصر سلجوقی یكی از ثروتمندترین و صنعتی‌ترین مناطق به شمار می‌رفت و با جمعیتی بالغ بر یك تا 1.5 میلیون دارای بازارهای متعدد، مدارس، كتابخانه‌های فراوان و مساجد كوچك و بزرگ از چنان شكوهی برخوردار بود كه آن را تجارتخانه می‌نامیدند. شواهد باستان‌شناختی همچون سفالینه‌ها، نقره و مفرغ‌های زیبا و تعداد قابل توجهی تكه پارچه‌ها نشان گویایی است از پیشرفت و شكوه زندگی در آن دوره ری.
بناهایی كه به دست معماران سبك رازی در پهنه این شهر و نواحی پیرامون آن ساخته شدند به گونه‌ای دیگر شكوه زندگی مردمان عصر سلجوقی را بازتاب می‌دهند، بناهایی چون حرم مطهر حضرت عبدالعظیم حسنی كه قدیمی‌ترین اثر این مجموعه زیارتگاهی، درگاه و كتیبه كوفی ورودی آن است كه از نظر قدمت متعلق به عصرسلجوقی است. گنبد امیر اینانج، والی شهر ری در دوره سلجوقی كه با مصالحی چون سنگ و ملات گچ و با نقشه مدور ساخته شده است، اما بی‌شك یكی از كم‌نظیرترین آثار تاریخی ایران، برجی است آجری كه به �برج طغرل� مشهور است.
این بنا از مشهورترین برج آرامگاه‌های ایران است كه آن را مدفن طغرل اول سلجوقی و برخی دیگر از افراد این خاندان می‌دانند. در ساختمان برج از آجر استفاده و نقشه داخلی آن مدور و شكل خارجی آن ستاره‌ای به ترتیب به قطر 11 و 16 متر با 24 ترك و ارتفاع 20 متر است. تناسبات درست و تزئینات كاملا دقیق آن باعث شده است كه این برج از جمله جذاب‌ترین و بی‌عیب‌ترین برج آرامگاه‌ها به شمار آید.
روزگار سلجوقی ری بار دیگر همچون عصر دیلمیان رونق و اعتبار خود را بازیافت و این آخرین دوران آبادانی این شهر در تاریخ به حساب می‌آید. از سده ششم هجری قمری آتش اختلافات عقیدتی و تضادهای مذهبی كه بین فرق مختلف مردم ری وجود داشت افروخته‌تر گردید.
در سال 582 هـ .ق در جنگی كه بین شیعیان و سنیان رخ داد جمع بسیاری كشته شدند و ویرانی‌های بزرگ به بار آمد. همین جنگ‌ها و كشمكش‌های مذهبی ری را رو به ویرانی برد تا جایی كه در آغاز سده هفتم هجری قمری ری دیگر آن شهر آباد قرون پیشین نبود. در سال 617 هـ .ق ری مورد تاخت و تاز سپاه مغول قرار گرفت.
بسیاری از مردمانش كشته و زنان و كودكانش به اسارت رفتند. آنان كه زنده ماندند با ری ویران، بیمار و قحطی‌زده روبه‌رو بودند كه بناچار آنها را به ترك شهر وادار می‌كرد. به این ترتیب، جمعیت بلازده ری به روستاهای دیگر از جمله ورامین و تهران مهاجرت كردند و عروس دنیا هرگز آبادی نخستین خود را بازنیافت.
شهر ری به دلیل قدمت و سابقه طولانی‌اش تنها منطقه باستانی استان تهران است كه می‌توان با سفر به آنجا، آثار تاریخی و مكان‌های دیدنی بسیاری دید. از جمله آثار تاریخی پیش از اسلام می‌توان به تپه چشمه علی، دژ رشكان، باروی ری، آتشكده ری، استودان گبرها واقع در دامنه شمال غربی كوه بی‌بی‌شهربانو، قلعه گبری، برج طغرل، ابن‌بابویه (شیخ صدوق) و... اشاره كرد كه مورد بازدید علاقه‌مندان قرار می‌گیرد.
در میان آثار تاریخی شهرری، تپه چشمه علی یكی از قدیمی‌ترین آثار باستانی این شهر است كه سال 1313 تا 1315 توسط یك هیات باستان‌شناسی برای نخستین بار مورد كاوش قرار گرفت.
نام باستانی این چشمه، سورینى است كه احتمالا به دودمانی بزرگ دردوره اشكانیان و ساسانیان منسوب است كه بعدها به نام امام اول شیعیان به چشمه على معروف شد. مكان این چشمه، كوهی كم‌ارتفاع در انتهای غربی رشته كوه بی‌بی‌شهربانوست كه از دامنه جنوبی آن چشمه پرآبی می‌جوشد.
چشمه علی سرمنشأ حیات یكی از كهن‌ترین تمدن‌های جهان و بنیاد شهر باستانی ری است و آثاری سفالین متعلق به 7000 سال پیش از این تپه به دست آمد و هنگام بازدید از آن به استقرار تمدن چند هزار ساله در محل چشمه علی پی خواهید برد. سفال‌های منقوش چشمه علی كه دارای چهار نقش انسانی، حیوانی، هندسی و گیاهی است، هركدام حامل پیامی خاص است كه برخی از آنها در حال حاضر در موزه‌های ایران و جهان نگهداری می‌شود.
قدمت طولانی و سابقه كهن ری سبب شده آثار تاریخی بسیار قدیمی مانند باروی ری برین ـ كه مربوط به سده‌های قبل از میلاد است ـ در این شهر وجود داشته باشد.
در بخش شمالی كوه چشمه علی، دیواری است دفاعی كه در دوره حكومت اشكانیان ساخته شده و دورتادور شهر را در بر می‌گرفته و هم‌اكنون تنها حدود سه كیلومتر از بقایای این دیوار كه قسمتی از آن روی صخره چشمه علی واقع شده باقی مانده است.
این حصار محدوده ری پیش از اسلام را نشان می‌دهد كه دورتادور ری احداث شده بود. بالای چشمه علی تخته سنگی برجسته و نسبتا بزرگ در كوه به چشم می‌خورد كه نقش برجسته فتحعلی‌شاه و برخی شاهزادگان و درباریان قاجار بر این سنگ دیده می‌شود. این نقش برجسته سال 1210 هجری شمسی ساخته شده است. این مكان در گذشته به عنوان تفرجگاه و شكارگاه شاهان قاجار محسوب می‌شده است.