بیرجند شهر نیمه بیابانی استان خراسان جنوبی باغ‌های سر سبز و بناهای تاریخی فراوانی دارد؛ برخی از این باغ‌ها در فهرست جهانی یونسكو نیز ثبت شده‌اند. این شهر از شمال به شهرستان قاین از جنوب به شهرستان نهبندان و کرمان از شرق به افغانستان و از غرب به شهرستان‌های فردوس و طبس محدود میشود.
شاید بتوان بیرجند را زیباترین شهر استان خراسان جنوبی نامید. شهر كوچكی كه تاریخی دیرین دارد و بزرگان بسیاری از جمله پروفسور محمدحسن گنجی، پدر علم جغرافیا و بنیانگذار سازمان هواشناسی کشور كه به تازگی دار فانی را وداع گفت در این شهر به دنیا آمدند و پرورش یافتند. همین‌طور كسانی مانند ملا عبدالعلی بیرجندی، ریاضیدان و منجم بزرگ سده دهم هجری قمری که یونسکو هم آیین نکوداشتش را برگزار کرد . بیرجند از سال 1382 و بعد از تقسیم خراسان به سه استان، به عنوان مرکز استان خراسان جنوبی انتخاب شد . این شهر با پایتخت 1217 کیلومتر و با مرکز استان‌های خراسان رضوی، سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد حدود 500 کیلومتر فاصله دارد. این شهر دارای جاذبه‌های گردشگری زیادی است كه دیدن آنها از نزدیك خالی از لطف نیستند.
باغ اكبریه با كاربرد مسكونى و حكومتى در اوایل حکومت قاجاریه در مساحتی در حدود 45 هزار متر ساخته شد که یکی از 9 باغ ایرانی ثبت شده در فهرست جهانی یونسکو است. عمارت حشمت‌الملك در واقع قدیمی‌ترین قسمت باغ اکبریه است. موزه‌های حیات وحش، باستان شناسی و مردم شناسی در این عمارت جای گرفته‌اند.
نشانی: انتهای خیابان معلم، میدان موزه
زمان بازدید: 8صبح تا یك بعدازظهر/ 4 بعدازظهر تا 8 شب (موزه‌ها روزهای دوشنبه و روزهای سوگواری رسمی تعطیل است). ورود به باغ رایگان، بازدید از موزه‌ها با تهیه بلیت
قلعه بیرجند قدیمی‌ترین بنای تاریخی این شهر در وسعتی به اندازه سه هزار مترمربع است که قدمت آن به دوره صفویه برمی‌گردد و صرفا جنبه نظامی داشته است. از فراز این قلعه می‌توانید نمای کاملی از شهر بیرجند را ببینید
قلعه بیرجند قدیمی‌ترین بنای تاریخی این شهر در وسعتی به اندازه سه هزار مترمربع است که قدمت آن به دوره صفویه برمی‌گردد و صرفا جنبه نظامی داشته است. از فراز این قلعه می‌توانید نمای کاملی از شهر بیرجند را ببینید. قلعه بیرجند از خشت و گل و چینه ساخته شده و از دوره صفویه تا قاجاریه مردم این شهر را در مقابل تهاجم دشمنان به ویژه تركمن‌ها و ازبك‌ها محافظت می‌كرده است. قلعه بیرجند در دوره قاجاریه به طور كامل بازسازی و مورد استفاده قرار گرفت. با توجه به شواهد موجود به وسیله نقب‌های زیرزمینی به نقاط مهم شهر مثل ارگ بهارستان، ارگ كلاه فرنگی و قنات قصبه مرتبط بوده است. سفره خانه و چایخانه‌ای نیز در این قلعه وجود دارد.
نشانی: خیابان جمهوری اسلامی، میدان امام حسین
زمان بازدید: 8صبح تا 12 شب (قلعه بیرجند در حال حاضر کاربری سفره‌خانه دارد بنابراین ساعت بازدید از آن محدودیتی ندارد.)
این عمارت نماد شهر بیرجند است. این بنا در دوره قاجار و بین سال‌های 1264 تا 1313 هجری قمری ساخته شد و در حال حاضر محل استانداری خراسان جنوبی است. این ارگ منسوب به امیر حسن خان شیبانی است و متعلق به امیر علم خزیمه بوده که او آن را به فرمانداری بیرجند اهدا كرد. سازمان میراث فرهنگی این بنا را به عنوان یک ساختمان قدیمی و ارزشمند به ثبت رسانده است. این ارگ به شکل شش ضلعی و در رأس به شکل مخروط و به رنگ سفید می‌باشد و مصالح این ساختمان از گل، آجر، آهک و ساروچ است.
نشانی: میدان طالقانی، خیابان مطهری
زمان بازدید: چهار بعدازظهر تا غروب آفتاب ( بعداز تعطیلی استانداری)
عمارت رحیم‌آباد در سال 1315 قمری به فرمان اسماعیل‌خان احداث و به عنوان دارالحكومه مورد استفاده قرار گرفت. این بنا در سال 1380 توسط میراث فرهنگی از بنیاد مستضعفان و جانبازان خریداری و در بهار 1381 به یك مجموعه فرهنگی شامل سفره خانه سنتی، مجتمع كارگاه‌های ثابت هنرهای سنتی تبدیل شد. بازدید از این عمارت تنها به یکی از تالارهای گچبری شده آن محدود میشود.
نشانی: خیابان پاسداران، خیابان پانزده خرداد
زمان بازدید: ساعات اداری 8 – 14:30
مدرسه شوکتیه، از بناهای به جای مانده از دوره قاجار، سومین مدرسه ایرانی به شیوه جدید بعد از دارالفنون و رشدیه تبریز است. ساختمان مدرسه شوکتیه از محل موقوفات امیر اسماعیل خان معروف به شوکت الملک اول توسط محمد ابراهیم خان علم (شوکت الملک دوم)، پدر اسدالله علم در سال 1308 قمری به‌دست استادان و معماران یزدی شروع و در سال 1312ه .ق بنای آن به‌پایان رسید. موزه وقف نیز در بخشی از طبقه دوم مدرسه شوکتیه دایر است.
نشانی: خیابان منتظری، کوچه منتظری 3
زمان بازدید: بازدید از مدرسه شوکتیه با هماهنگی با پایگاه میراث فرهنگی و گردشگری بیرجند که در مقابل مدرسه شوکتیه واقع شده، امکان‌پذیر است. بازدید از موزه وقف درتعطیلات عید نوروز و اعیاد مذهبی مقدور است. در سایر مواقع با هماهنگی با اداره اوقاف می‌توان از این موزه بازدید کرد.
موزه مشاهیر در خانه تاریخی پردلی در بافت تاریخی شهر واقع شده است.
نشانی: خیابان منتظری، منتظری 3
زمان بازدید: بهار و تابستان 17 تا 20/ پاییز و زمستان 16 تا 19
موزه میراث پهلوانی در محل زورخانه قدیمی بیرجند برپا شده و در حال حاضر در کنار آن، زورخانه جدیدی ساخته شده است که مورد استفاده باستانی کاران این شهر است.
نشانی:خیابان مطهری، مطهری 3، زورخانه امیرعرب
زمان بازدید: بهار و تابستان 17 تا 20 / پاییز و زمستان 16 تا 19
مسجد جامع چهار درخت، از مکان‌های مذهبی مهم و مورد توجه مردم بیرجند است كه در سده ششم قمری بنا شده است. این مسجد در محل میدان چهار درخت (قدیمی‌ترین میدان بیرجند) و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد. این مسجد دارای دو در ورودی است که یک در از محل میدان به صحن مسجد راه دارد و ورودی دوم که در ضلع جنوب مسجد قرار گرفته مستقیما به شبستان ستون‌دار منتهی میشود. ورودی اول دارای تزئینات آجرکاری بوده و ساخت آن مربوط به اواخر دوره قاجار یا اوایل دوره پهلوی است ولی ورودی دوم که مستقیما به شبستان می‌رسد دارای طاق جناغی و تزئینات رسمی بندی است و به زمان ساخت خود مسجد بر می‌گردد. ساخت این بنا مربوط به دوره صفویه است.
نشانی: خیابان مطهری، محله چهاردرخت، میدان چهاردرخت
آرامگاه سعدالدین نزاری قهستانی، ملقب به حکیم نزاری، سراینده و شاعر سده هفتم هجری، یکی از نقاط دیدنی و تاریخی شهر بیرجند است که در بافت قدیمی شهر واقع شده است. حكیم نزاری یكی از بزرگان شعر پارسی بود كه سعدی چندین نوبت برای دیدار وی به بیرجند رهسپار شد. در بسیاری از اشعار حافظ و دیگر شاعران بنام ایران می‌توان ایده گرفتن از اشعار حكیم نزاری را ملاحظه كرد.
نشانی: میدان شهدا، خیابان حکیم نزاری
بند دره بزرگ‌ترین بند کوهستان بیرجند است که در میان رشته کوه باقران در جنوب بیرجند واقع است و در دوره قاجار و در زمان حکمرانی امیر حشمت الملک علم ساخته شده است. بند یا سد تاریخی دره بنایی است عظیم از سنگ، آجر و ملات ساروج که بر مسیر سیلابی در رشته کوه باقران احداث شده است. این بنا با 31 متر طول تاج، سه تا پنج متر عرض تاج و حدود 13 متر ارتفاع مهم ترین بند تاریخی در بیرجند محسوب است.
نشانی: انتهای خیابان مدرس، پنج کیلومتری جنوب شهر بیرجند
این خانه تاریخی در خیابان پاسداران شهر بیرجند جای گرفته است.این بنا به پهنای 2744 متر مربع زیر بنا،امکانات آب، برق، جاده دسترسی، گاز، تلفن و مجوز قانونی آماده بهره برداری می باشد.از جاذبه های پیرامون بنا، باغ و عمارت اسکویه و باغ و عمارت شوکت آباد را می توان نام برد.
توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی خراسان جنوبی و با تایید مقامات ذی صلاح علمی ردپای حیوانات عظیم الجثه مربوط به 30 تا 50 میلیون سال سال قبل به روی لایه های موسوم به فلیش بر روی صخره های مربوط به دوران سوم زمین شناسی و به صورت حفره های بیضی شکل شناسایی شده است، این رد پاها در سال 1377 کشف شده اند.