حرم مطهر امام رضا مهمترین بنای تاریخی و مذهبی ایران است كه سالانه بیش از 17 میلیون بازدید كننده و زائر از اقصی نقاط ایران و جهان دارد. خیل مشتاقانی كه از گوشه و كنار ایران و جهان به خراسان و مشهدالرضا می‌آیند به قدری است كه هیچ زمانی نمی‌توان به راحتی بر ضریح مطهر امام دست یافت و برای تبرك به آن دست بزنند.
پدر بزرگم كه سال‌ها مجاور حرم امام رضا(ع) بود، تعریف می‌كرد در قسمت مردانه ضریح مطهر قسمتی بود كه كمی تنگ‌تر از سایر قسمت‌ها بود. زائران به آن‌جا كه می‌رسیدند (بخصوص زمان‌هایی كه حرم شلوغ بود) بر هارون لعنت می‌فرستادند. از پدربزرگش شنیده بود كه مامون بعد از شهید كردن امام از سر ریا در سوگ امام بسیار گریه كرد و دستور داد تا حضرت را در كنار هارون دفن کنند.
حرم مطهر امام رضا مهمترین بنای تاریخی و مذهبی ایران است كه سالانه بیش از 17 میلیون بازدید كننده و زائر از اقصی نقاط ایران و جهان دارد. خیل مشتاقانی كه از گوشه و كنار ایران و جهان به خراسان و مشهدالرضا می‌آیند به قدری است كه هیچ زمانی نمی‌توان به راحتی بر ضریح مطهر امام دست یافت و برای تبرك به آن دست بزنند. به جرات می‌توان گفت كه این مجموعه فرهنگی و تاریخی بعد از بیت‌الله الحرام و حرم مطهر پیامبر اكرم در مدینه یكی از مهمترین بناهای مذهبی مسلمانان است كه در كنار تاریخ تغییرات زیادی داشته است.
حرم مطهر امام رضا(ع) مجموعه ای تقریباً مدور، كه گنبد درخشان و طلایی برفراز آن قرار دارد، تقریباً در مركز بناهای آستان مقدس و قبر امام هشتم در نقطه میانی آن قرار دارد.
براساس منابع تاریخی مكانی كه پیكر مطهر امام رضا دفن شد در اصل قریه‌ای كوچك با نام سناباد بود كه در حاشیه شهر توس قرار داشت و به بركت وجود امام رضا آن دهكده شهری بزرگ شد كه حول محور حرم امام رضا ساخته شد و شهر توس حاشیه‌ای بر این شهر شد كه به مشهدالرضا مشهور است.
نخستین بنایی كه گرداگرد مرقد مطهر امام رضا ساخته شد، به دوره سامانیان و حكومت آنها در خراسان می‌رسد. اما براساس گفته برخی از مورخین از جمله ابن اثیر در الكامل: �سلطان محمود غزنوی عمارت مشهد طوس را كه مرقد علی بن موسی الرضا (ع) و رشید در آن است، پس از تخریبی كه پدرش سبكتكین غزنوی در قبه به وجود آورد از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد نهاد.�
براساس روایات تاریخی امام رضا (ع) بعد از قبول ولایتعهدی مامون و ورود به خراسان به مرو مركز خلافت رفت. مقام ولایتعهدى مامون كه با شعار الرضا من آل محمد صورت گرفت؛ به طور رسمى در ماه رمضان سال 201 هجرى قمرى اعلام شد و مأمون آن را به تمامى آفاق كشور ابلاغ نمود و به نام نامى حضرت رضا(ع) سكه زد.
اما این ولایتعهدی به دلیل عهد شكنی مامون به طول نكشید و خلیفه عباسی بعد از كشتن وزیر خود فضل بن سهل در سرخس امام رضا (ع) را به روایتی در سرخس و به روایتی در توس مسموم و به شهادت رساند و دستور داد پیكر مطهر ایشان را در قریه سناباد توس در دارلاماره حمید بن قحطبه طایی به خاك بسپارند.
دارالاماره و یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهكده سناباد دژ نظامی بوده، كه تاریخ ساخت آن به قبل از اسلام می رسد.
این محل بر سر سه راهی سناباد و نیشابور و سرخس و طوس و رادكان واقع بوده، در واقع به عنوان راهداری، تأمین كننده امنیت راه های آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بود. با مرگ هارون و دفن وی در این محل، دارالاماره به بقعه هارونیه شهرت یافت.
مامون برای تبرئه كامل خود از اتهام به شهادت رساندن امام هشتم، فرمان داد تا امام در بقعه هارونیه نزدیك قبر پدرش دفن کنند.
براساس قول مورخین اصل بنای داخلی تالار دارالاماره معبد (آتشكده) بوده، كه پس از دفن هارون به دستور مأمون تخریب و به سبك معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتا كوتاه كه با گنبدی با خیز كم پوشش یافته بود، ساخته شد. این مكان بعد از دفن امام رضا به از سوی شیعیان و علویانی كه تعداد آنها در میان خراسانیان كم نبود به عنوان مشهدالرضا تغییر نام داد. همین علویان در بعد از به قدرت رسیدن آل بویه اقدام به ساخت مقبره برای امام رضا شدند.
نخستین سنگ مضجع منوّر امام ع، كه هم اكنون در موزه مركزی آستان قدس رضوی نگهداری می شود، سنگ مرمری است، با ابعاد چهل سانت طول و سی سانت عرض و قطر شش سانتیمتر. روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط كوفی نوشته شده، كه از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از قرن پنجم هجری، بر مرقد منور قرار گرفت. تاریخ حك شده بر سنگ، سال 516 هجری قمری را نشان می دهد.
به مرور زمان سنگ مرقد، ارتفاع و حجم یافت. در دوره‌های بعدی مكعبی به شكل صندوق با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار گرفت. این مقدمه برای ساخت ضریح بود كه در دوره شاه تهماسب بر مرقد امام رضا قرار گرفت.
گنبد این بنا در دوره سلجوقیان نصب شد. اما در اوایل قرن هفتم هـ .ق، دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه، بار دیگر ازاره حرم مطهر با كاشیهای ممتاز، معروف به كاشی سنجری تزئین یافت واكنون این كاشیها با تاریخ اثنی عشر و ستمائه (612) در حرم موجود است.
علاوه بر این، اطراف درِ پیش روی مبارك در ضلع شمالی رواق دارالحفا1 كتیبه ای از كاشی چینی مانند ممتاز، مربوط به عهد خوارزمشاهیان تزیین یافت. در این كتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (ع) تا حضرت امیرالمۆمنین (ع) مكتوب است.
دوران تیموریان یكی از دوران‌هایی بود كه تغییرات زیادی در حرم امام رضا به وجود آمد و تعداد زیادی از بناهای گرداگرد آن ساخته شد. بخش مهمی از این بناها در دوران شاهرخ و به همت امیرعلیشیر نوایی وزیر وی ساخته شد. از آثار مهم این دوره، می‌توان به مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دارالحفاظ و دارالسیاده اشاره كرد. مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر كه متصل به ضلع غربی دارالسیاده بوده و اكنون جزء رواق دارالولایه درآمده نیز به همین دوره مربوط است.
دوران صفویه با توجه به استقرار حكومت شیعیان و ارادتی كه شاهان این سلسله به ائمه داشتند یكی از دوران‌هایی بود كه حرم مطهر رونق پیدا كرد.
شاه طهماسب صفوی اقدام نخستین ضریح مرقد منور را سال 957 هـ .ق ساخت.
وی در سال 932 هـ .ق دستور داد تا گنبد را را با طلا پوشاندند. علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته كنار گنبد را نیز طلا كاری كرد. اما مهمترین تغییری كه در حرم مطهر امام رضا روی داد با معماری شیخ بهایی كه امروز در حرم مطهر دفن است ساخته شد.
نخستین سنگ مضجع منوّر امام ع، كه هم اكنون در موزه مركزی آستان قدس رضوی نگهداری می شود، سنگ مرمری است، با ابعاد چهل سانت طول و سی سانت عرض و قطر شش سانتیمتر. روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط كوفی نوشته شده، كه از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است
پس از این كه در سال 997 هـ . ق عبدالمۆمن خان ازبك اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد منور كرد؛ شاه عباس اول در سفری كه به مشهد آمد مجدداً گنبد را طلاكاری كرد، این كار در سال 1016 هـ . ق. پایان یافت. جریان آمدن شاه عباس و طلاكاری گنبد به خط ثلث و خطاطی علیرضا عباسی در كتیبه كمربندی گنبد مكتوب است. علاوه بر آن، شاه سلیمان صفوی به تعمیر رواق دارالسیاده و طلاكاری مجدد گنبد كه در اثر زلزله سال 1084 هـ . ق. آسیب دیده و فروریخته بود اقدام كرد.
طلاكاری مجدد گنبد درعهد شاه سلیمان بر چهارترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی كتیبه شده است. رواقهای توحید خانه، گنبد الله وردیخان، گنبد حاتم خانی نیز از آثار عهد صفویه است.
از دوره صفویه به بعد حرم امام رضا علاوه بر تزئیناتی كه سلسله‌های مختلف بر آن افزودند گسترش یافت.
دومین ضریح در سال 11600 به دستور شاهرخ، نوه نادر ساخته و وقف مرقد مطهر شد. این ضریح فولادی مرصع بدون سقف كه معروف به "ضریح نگین نشان" بود، پنجره ها و شبكه های چهار طرف آن دارای گوی و ماسوره هایی بود كه با نگین های كوچك یاقوت و زمرد تزیین یافته و تعداد آنها بالغ بر 2000 می شود. در عصر پادشاهی فتحعلی شاه قاجار به دستور وی ضریحی فولادی و ساده به ابعاد (3أ—4) و ارتفاع 2 متر ساخته و روی ضریح دوم (ضریح نگین نشان) نصب شد.
این ضریح از 5 ضریح مرقد مطهر امام رضا، كوچك تر است، به همین دلیل با ضریح دیگری تعویض شد و اكنون در موزه تاریخ مشهد نگهداری می شد.
ضریح چهارم به ضریح ملمع "طلا و نقره" و ضریح "شیر و شكر" معروف بود. این ضریح نیز در سال 1338 بر روی ضریح نگین نشان یا ضریح دوم نصب شد. طراحی این ضریح توسط مرحوم حافظیان انجام گرفت و حاج محمد تقی فروتن اصفهانی با نظارت استاد حافظیان كار اجرا و قلمزنی آن را انجام داد.
ضریح پنجم كه در سال 79 جایگزین ضریح چهارم شد، بر اساس طرحی از استاد محمود فرشچیان ساخته شده است. قلمزنی این ضریح با نظارت عالی هنری استاد، توسط استاد خداداد زاده اصفهانی انجام شد.
در دوره پهلوی با تهیه نقشه‌های جدید حرم طرح توسعه حرم امام رضا آغاز شد. این طرح بعد از انقلاب اسلامی با تغییراتی زیر نظر آستان قدس رضوی پیگیری شد. مهمترین تغییرات افزودن چند صحن به صحن‌های اصلی حرم امام رضا (ع) راه اندازی و تجهیز مجهزترین كتابخانه ایران، راه اندازی موزه و سایر سیستم‌های رفاهی به زائران است.